Cabezón, Antonio de

Cabezón [kaweƟ'on] Antonio de, *1510 lub 1500 (?) Castrillo de Matajudios (k. Castrogeriz, prow. Burgos), †26 III 1566 Madryt, kompozytor, organista i cembalista. O studiach muzycznych Cabezóna brak wiadomości. Od ok. 1521 (?) przebywał w Palencji, od 1525 prawdopodobnie na dworze biskupa Pedro de Sermiento tamże; w latach 1526–38 był muzykiem w służbie cesarzowej Izabeli Portugalskiej w Valladolid. W 1538 ożenił się z Luizą Núñez z Avila. Od 1538 (1539?) działał jako organista na dworze Karola V, a także w zespole kameralnym złożonym z hiszpańskich muzyków. Muzycy hiszpańscy uprawiali głównie muzykę świecką, natomiast w uroczystościach kościelnych brała udział tzw. kapela flamandzka i zapewne za jej pośrednictwem Cabezón zetknął się z twórczością ówczesnych kompozytorów niderlandzkich, zwłaszcza dyrygenta kapeli N. Gomberta. Jednocześnie – wraz z Francisco de Soto – był muzykiem nadwornym i nauczycielem muzyki księcia Filipa i infantek: Marii i Juany. Od 1543, gdy regencję hiszpańską objął Filip II, Cabezón został członkiem jego kapeli, w której pracował aż do śmierci. W latach 1548–50 odbył wraz z dworem i kapelą podróż do Włoch, Flandrii i Niemiec, w latach 1554–56 – do Londynu.

Kompozycje Cabezóna należą do najstarszych zachowanych zabytków hiszpańskiej muzyki na instrumenty klawiszowe. Twórczość ta nie jest pod względem technicznym jednolita, obejmuje bowiem utwory o różnym stopniu trudności wykonawczej, co sugeruje w wielu przypadkach dydaktyczne przeznaczenie utworów. Wkład Cabezóna do muzyki europejskiej XVI w. polega przede wszystkim na rozwinięciu jednolitej formy wariacyjnej. Jego diferencias na instrumenty klawiszowe są cyklami wariacyjnymi, złożonymi z tematu i szeregu (2–7) połączonych ze sobą wariacji. Tematami są rozpowszechnione wówczas tańce i pieśni hiszpańskie, np. Guardame las vacas, De quién teme enojo Isabel. Ich budowa formalna i określona struktura harmoniczna utrzymuje się w głównych zarysach w opracowaniu wariacyjnym, natomiast przekształceniom ulega głównie melodyka. Cabezón umieszcza melodię tematu w różnych głosach, poddaje ją augmentacji, dyminucji, zabiegom figuracyjnym i ornamentalnym, bądź też wprowadza nowy materiał melodyczny. Wariacje Cabezóna wywarły wpływ na kształtowanie angielskiej muzyki wirginałowej oraz na twórczość J.P Sweelincka. Ważnym stylistycznie gatunkiem twórczości Cabezóna są tienta, przeważnie 4-głosowe, oparte na 3–5 tematach (własnych lub zaczerpniętych z utworów innych kompozytorów) z wyraźną przewagą jednego z nich. Wcześniejsze tienta charakteryzuje prostota techniki polifonicznej, liczne wstawki nieimitacyjne oraz powtórzenie motywów w typie basso ostinato, późniejsze – w całości imitacyjne – operują bogatym zasobem środków polifonicznych, zwłaszcza kunsztownym zestawianiem kontrapunktujących się wzajemnie tematów, do czego nawiązał później w swej twórczości J.P. Sweelinck. Liturgiczne kompozycje Cabezóna – głównie utwory związane z oficjum – opracowane są w sposób wskazujący na alternatywne wykonanie i nie wychodzą poza tradycyjne 2–4-głosowe opracowania melodii chorałowych.

Literatura: M.S. Kastner Antonio de Cabezón, Barcelona 1952; „Annuario Musical” XXI, 1966 (z. specjalny poświęcony Antoniemu de Cabezón); W. Apel Geschichte der Orgelund Klaviermusik bis 1700, Kassel 1967; G. Bourligueux Antonio de Cabezón Nota bibliográfica, „Boletin de la Institudo Fernan Gonzalez” XLVIII, 1970; M.S. Kastner Antonio und Hernando de Cabezón Eine Chronik dargestellt am Leben zweier Generationen von Organisten, Tutzing 1977; L. Robledo Estaire Sobre la letanía de Antonio de Cabezón, „Nassarre. Revista aragonesa de musicología” V, 1989; Ch. Jacobs An Enquiry into Cabezón’s Treatment of Modes I and II, w: Beyond the Moon, ks. pam. L. Dittmera, red. B. Gillingham i P. Merkley, «Musicological Studies» LIII, Ottawa 1990; J.P Whiteside A Stylistic Analysis of the „fugas”, „tientos” and „differencias” of Antonio de Cabezón and an Examination of His Influence on the English Keyboard School, dysertacja Boston University, 1994; M.A. Roig-Francolí Modal Paradigms in Mid-Sixteenth-Century Spanish Instrumental Composition. Theory and Practice in Antonio de Cabezón and Tomás de Santa María, „Journal of Music Theory” XXXVIII, 1994; M.A. Roig-Francolí Playing in Consonances. A Spanish Renaissance Technique of Chordal Improvisation, „Early Music” XXIII, 1995.