Bertali, Antonio

Bertali, Bartali, Bertalay, Antonio, *III 1605 Werona, †17 IV 1669 Wiedeń, włoski kompozytor i skrzypek. Już w Weronie zasłynął jako skrzypek, uczeń Francesca Laura, w latach 1611–1622 studiował kompozycję u Stefano Bernardiego, kapelmistrza tamtejszej katedry. W latach 1620–1624 uczestniczył w koncertach w werońskiej Accademia Filarmonica. Od 1624 przebywał w Wiedniu na dworze cesarskim w charakterze instrumentalisty. Prawdopodobnie w 1641 został wicekapelmistrzem, a w 1649 objął po G. Valentinim kapelmistrzostwo i na tym stanowisku pozostał do śmierci. Był jednym z organizatorów i twórców wielkich widowisk teatralno-baletowo-muzycznych, np. turniejowego popisu La contesa dei numi ovvero La contesa dell’aria e dell’acqua, balletto a cavallo (1667). Był kompozytorem bardzo płodnym, większość jego utworów nie zachowała się (inwentarz kapeli cesarza Leopolda I wymienia przeszło 600 kompozycji, przypisywanych Bertalemu, głównie religijnych oraz instrumentalnych). Z jego muzyki dramatycznej, liczącej 10 oper, pozostały (w rkp. Nationalbibliothek w Wiedniu): Theti (tekst D. Gabrielli, wyst. Wiedeń 1656), La magia delusa (tekst A. Amalteo, wyst. Wiedeń 1660),  Gli amori di Apollo con Clizia (tekst A. Amalteo, wyst. Wiedeń 1661), Il Ciro crescente (lub riconoscente) w formie 3 intermezzów (tekst A. Amalteo, wyst. Laxenberg 1661), La Zenobia di Radamisto (tekst C. de’ Dottori, wyst. Wiedeń 1662), Pazzo Amor (wyst. Wiedeń 1665), L’Alcindo (tekst A. Draghi, wyst. Wiedeń 1665) oraz 2 z 5 oratoriów: Maria Maddalena (tekst A. Draghi, 1663) i La strage degli Innocenti (1665). Przypisuje się również Bertalemu 2 zbiory utworów instumentalnych, wydanych anonimowo po jego śmierci: Thesaurus musicus..., na 3 instrumenty (wyd. Dillingen 1671, zaginione); Prothimia suavissima sive duodena secunda sonatarum..., na 8 instrumentów, (wyd. b.m., 1672), sygnowany monogramem A. B. Rękopisy utworów wokalnych Bertalego (31 mszy, 12 motetów, 1 litanie, 1 nieszpory, 2 psalmy, Salve Regina, 3 kantaty świeckie) zachowały się też poza Wiedniem, m.in. w Kromieryżu, Uppsali, Monako, Strasburgu i Darmstadcie. Twórczość Bertalego nie jest dotychczas opracowana, spotyka się na jej temat rozbieżne zdania. Podkreśla się nowatorski styl Bertalego w oratoriach o silnej ekspresji dramatycznej i śmiałej harmonii, a jednocześnie styl jego oper uznaje się za konserwatywny w zestawieniu z ówczesną twórczością Cestiego. Obecnie najbardziej znane są utwory instrumentalne Bertalego; zachowało się ponad 50 sonat 1–18-głosowych. Kompozycje te, napisane z okazji uroczystości dworskich, odznaczają się tematyką fanfarową oraz zdecydowaną przewagą homofonii. W rękopisie pozostawił też traktat Instructio musicalis.

Literatura: C. LaRoche Antonio Bertali als Opern- und Oratorienkomponist, dysertacja, uniwersytet w Wiedniu, 1919; A. Orel Die Kontrapunktlehren von Poglietti und Bertali w: Bericht über den Internationalen musikwissenschaftlichen Kongress, red. W. Brennecke, W. Kahl, R. Steghlich, Kassel 1954; H. Federhofer Zur handschriftlichen Überlieferung der Musiktheorie in Österreich in der zweiten Hälfte des 17. Jahrhunderts, „Die Musikforschung” XI, 1958; H. Federhofer Drei handschriftliche Quellen zur Musiktheorie in Osterreich um 1700 w: ks. pamiątkowa Walthera Vettera, red. H. Wegener, Lipsk 1969; G.D. Zink: The Large-Ensemble Sonatas of Antonio Bertali and their Relationship to the Ensemble Sonata Traditions of the Seventeenth Century, dysertacja dr. Washington University, 1989; W. Apel Italian Violin Music of the Seventeenth Century, Bloomington 1990;  N.M. Jensen The Instrumental Music for Small Ensemble of Antonio Bertali. The Sources, „Dansk aarbog for musikforskning” XX, 1992 (zawiera katalog tematyczny); L. Kačic Ein Raubdruck aus den Jahren 1671-1672: S. Capricornus oder A. Bertali? w: Musik des 17. Jahrhunderts und Pavel Vejvanovský, red. J. Sehnal, Brno 1994; T. Erhardt „Senza che il Maestro di Capella ne sappia cosa alcuna”: Some new light on imperial court repertory in the collection of Karl von Liechtenstein-Castelcorno at Kromeríž, „Early music XL/4 (2012); T. Erhardt, Der ehrsam undt khunstreich Antonius Bertalli: Eine biographische Skizze, „Studien zur Musikwissenschaft”, LVII (2013); A. Bianco, M. Di Sandro La sonata veneziana (1615–1655), Turnhout 2022.