logotypes-ue_ENG

Banchieri, Adriano

Biogram i literatura

Banchieri [barjkjˊe:ri] Tommaso Adriano, zwany Adriano da Bologna, pseudonim Camillo Scaligeri dalia Fratta oraz Il Dissonante, *3 IX 1568 Bolonia, †l634 Bolonia, włoski kompozytor, organista, teoretyk muzyki, pedagog i literat. Jego rodzina pochodziła z Lukki, być może, iż tam Banchieri spędził dzieciństwo i rozpoczął naukę muzyki. W 1587 wstąpił do zakonu oliwetanów w S. Michele in Bosco pod Bolonią i otrzymał imię zakonne Adriano, którego stale używał. W 1592 został przeniesiony do klasztoru SS. Bartolomeo e Ponziano w Lukce, gdzie studiował muzykę u G. Guamiego. W 1593 Banchieri był w klasztorze w Sienie. W latach 1594–1600 ponownie przebywał w S. Michele in Bosco, gdzie od 1596 był organistą; tę funkcję sprawował później: 1600–03 przy kościele S. Maria in Regola w Imoli, 1604–05 przy S. Pietro w Gubbio (gdzie zetknął się z G. Dirutą), w 1605 przy S. Elena w Wenecji, a w 1606 przy S. Maria in Organo w Weronie; w tymże roku powrócił do klasztoru S. Michele in Bosco, w którym, poza sporadycznymi wyjazdami do Monte Oliveto Maggiore (1607) i Mediolanu (1608), przebywał i działał aż do śmierci. W 1615 założył w Bolonii Accademia dei Floridi, którą w 1623 zreorganizowano i przemianowano na Accademia dei Filomusi oraz przeniesiono do domu kapelmistrza katedry bolońskiej G. Giacobbiego. W 1618 kapituła zakonu przyznała Banchieriemu, w uznaniu jego zasług artystycznych, honorowy tytuł „abate”. Lista dzieł Banchieriego jest trudna do ustalenia; wiele, zwłaszcza wypowiedzi teoretycznych, wydawał Banchieri jako luźne, niewielkie druki, wznawiając je często ze zmodyfikowanymi lub zmienionymi tytułami, a treścią poszerzoną lub przeredagowaną. Dużą część owych luźnych druków wydał ponadto w kolejnych różnych wersjach Cartella... Wiele druków z jego utworami zaginęło; szereg kompozycji pozostało w rękopisach, lecz nie ustalono dotąd, czy są to odpisy z druków, czy też kompozycje odrębne. Sam Banchieri pozostawił 3 wykazy swoich utworów (bez dat wydań): w Tertio libro di nuovi pensieri ecclesiastici... (1613) i w kolejnych wydaniach Cartella... (1614, 1615). Wykazy te jednak różnią się pomiędzy sobą, nie stanowią więc niezawodnej podstawy dla spisu jego dzieł.

Banchieri znany jest głównie jako kompozytor komedii madrygałowych. Są to utwory napisane według ówczesnego wzoru komedii dell’arte, zarówno pod względem tematyki (zaloty starców wyprowadzanych w pole przez młodych zakochanych, pomoc przebiegłych sług itp.), ilości i rodzaju występujących w komedii postaci scenicznych (podobnie jak O. Vecchi, obok przyjętego schematu bohaterów komedii dell’arte wprowadza również i nowe postacie), jak i języka (poszczególne osoby używają różnych dialektów włoskich). Teksty skrzą się dowcipem, akcja stwarza wiele zabawnych sytuacji; w niektórych komediach wprowadza Banchieri także scenerię i postacie arkadyjskie. Muzycznie pozostaje tu Banchieri pod wielkim wpływem O. Vecchiego, a zwłaszcza jego L’Amfiparnaso (1597). Każda komedia Banchieriego jest cyklem madrygałów tworzących pewną akcję dramatyczną, podzieloną na akty i sceny; składają się one z monologów i dialogów. W komediach madrygałowych na 5 głosów monologi wykonywane są zazwyczaj przez cały zespół tutti, dialogi natomiast, podobnie jak w L’Amfiparnaso Vecchiego, przez dwa chóry 3-głosowe, przy czym jeden z głosów pozostaje głosem wspólnym. Nie jest to jednak ścisłą regułą. W komediach madrygałowych na 3 głosy monologi wykonywane są przez 3 głosy (czasem dodany jest nawet głos czwarty), natomiast dialogi przez dwa zróżnicowane chóry 3-głosowe, chóry te jednak nigdy nie łączą się w pełny 6-głos. Faktura tych utworów jest bardzo prosta, przeważnie homorytmiczna (nota contra notam), z częstym użyciem efektów ilustracyjnych, a także onomatopeicznych. Zdarzają się również utwory opracowane kunsztownie, z zastosowaniem techniki imitacyjnej na wzór ówczesnego madrygału.

Banchieri często parodiuje nie tylko styl O. Vecchiego (Il studio dilettevole – przeróbka L’Amfiparnaso) czy Marenzia (Barca di Venetia), ale również znane utwory ówczesne (madrygał Palestriny w La pazzia senile); ukazuje też w karykaturze technikę kontrapunktyczną, jak np. w Festino nella sera..., gdzie w ustępie zatytułowanym Contrapunto bestiale alla mente pies, kukułka, kot i puchacz śpiewają (naśladowanie głosów zwierzęcych) na tle umieszczonego w basie pseudogregoriańskiego cantus firmus z bezsensownym tekstem łacińskim. Często również muzyka przyjmuje charakter popularnej villanelli, violotty, barzeletty itp.; nie ma mowy jeszcze u Banchieriego o dramatycznym indywidualizowaniu poszczególnych partii lub osób; muzyka ta jest przede wszystkim pomyślana jako żart. Utwory instrumentalne Banchieriego reprezentują zarówno typ zbliżony do canzon Gabrielego, jak również canzonę i sonatę w obsadzie triowej oraz na organy. Te ostatnie, niewielkich rozmiarów, należą do pierwszych utworów organowych noszących nazwę sonat. Operują fakturą polifoniczną, architektonicznie zbliżone są do ricercaru lub canzony o symetrycznej budowie odcinkowej. Wiele z nich posiada oznaczenia rejestracji oraz uwagi dotyczące zastosowania podczas odpowiedniej części nabożeństwa. Battaglia Banchieriego jest wczesnym przykładem typu utworów alla battaglia na organy.

Muzyka religijna Banchieriego nie jest dokładnie przebadana. Uważa się, że to on po raz pierwszy (przed Viadaną) ujął w swych Concerti ecclesiastici (1595) akompaniament organowy w postaci partitura pro organo, w której zanotowane były głos najwyższy i najniższy pierwszego chóru, po raz pierwszy użyte kreski taktowe oraz słowne oznaczenia dla organisty dotyczące wchodzenia poszczególnych chórów. Jednakże przed Banchierim podobną partiturę pro organo spotykamy w Ecce beatam lucem A. Striggia (1587) oraz w Motetti a otto voci G. Crocego (1594). W pierwszych utworach religijnych Banchieri był wierny stylowi, który przejął od mistrzów wczesnej szkoły weneckiej. Dopiero od Gemelli armonici (1609) wprowadza do swojej twórczości głosy solowe i małogłos, upraszczając jednocześnie w utworach wielogłosowych fakturę polifoniczną. Na terenie koncertu kościelnego próbuje wprowadzić stile moderno, jednakże bez powodzenia. W Terzo libro di nuovi pensieri ecclesiastici dzieli utwory na szereg grup stylistycznych. Wśród koncertów 1-głosowych wyróżnia: passagiati i accentuati – z bardziej ozdobną melodyką, zwłaszcza w zakończeniach utworu, affetuati – odznaczające się stosunkowo zróżnicowaną melodyką z częstymi większymi skokami, in ecco – z zastosowaniem maniery echa, in sinfonia – z wstępami i ritornelami w przebiegu utworu, wykonywanymi przez instrumenty realizujące basso continuo. Wśród koncertów 2-głosowych wydziela utwory: in dialogo, in ricercata di stile moderno oraz in stile recitativo. W tych ostatnich Banchieri próbuje zastosować na terenie dwugłosu recytatyw, co sprowadza się do parlandowej deklamacji tekstu w niektórych odcinkach.

Twórczość teoretyczna Banchieriego powstała głównie w związku z jego obowiązkami dydaktycznymi, co tłumaczy jej charakter. Zostały tam poruszone w pierwszym rzędzie problemy praktyczne: opracowanie i harmonizacja chorału gregoriańskiego – wskazówki, które i w dzisiejszej praktyce niewiele straciły na aktualności; praktykę kontrapunktu podejmuje Banchieri wielokrotnie w różnych swoich pismach; systematyzuje i podaje wskazówki co do stosowania praktyki gorgii (systematyzowanej już wcześniej, np. przez Zacconiego 1592); formułuje praktyczne wskazówki dyrygowania. Największe znaczenie posiada Dialogo musicale... dołączone do 2 wydania L’organo suonarino... (1611). Jest to najobszerniejsze z dotychczasowych omówień praktyki realizacji basso continuo w 2-, 3- i 4-głosie z dokładniejszymi niż dotychczasowe (Viadana, Agazzari) objaśnieniami cyfrowania i roli akcydencji. Zwraca tu ponadto Banchieri uwagę na różnorodność zapisu basso continuo, wyróżniając 4 odmiany zależnie od używania lub pomijania: 1. kresek taktowych, 2. znaków krzyżyka i bemola, 3. cyfrowania tercji i sekst oraz ich zdwojeń oktawowych, 4. cyfrowania konsonansów i dysonansów. Uzupełnieniem DialogoConclusioni nel suono dell’organo, w których zawarł wiele uwag na temat organowej praktyki wykonawczej oraz przepisy zestrajania zespołu instrumentalnego z organami. W swoich poglądach Banchieri waha się pomiędzy prima i seconda pratica. Z jednej strony opowiada się teoretycznie za nową muzyką, cytując utwory zarówno Gesualda, Monteverdiego jak i Viadany; w Festino nella sera (1608) deklaruje się za postępem. Z drugiej strony jednak traktuje Artusiego jako niemal jedyny autorytet; w Moderna pratica musicale (1613) występuje wyraźnie przeciwko zasadniczej tezie seconda pratica o nadrzędności mowy nad harmonią, a w przedmowie do Saviezza giovenile (1628) atakuje ostro współczesną muzykę dramatyczną za jej dyletantyzm. W swojej twórczości, mimo że często określa własne utwory jako nowoczesne lub przerabia je in stile moderno (co ogranicza się do dodania basso continuo), nie wychodzi nigdy poza zasady sformułowane dla prima pratica.

Literatura: F. Vatielli Il madrigale drammatico e A. Banchieri, «Arte e vita musicale di Bologna» I, Bolonia 1927; F.T. Arnold The Art of Accompaniment from a Thorough-Bass, Oksford 1931, 3. wyd. Nowy Jork 1965; A. Einstein The Italian Madrigal, t. 2, Princeton 1949; C. Delfrato Vecchio e nuovo nei madrigali di A. Banchieri oraz G. Vecchi L'opera didattico-teorica di A. Banchieri, w: C. Monteoerdi e il suo tempo, red. R. Monterosso, Werona 1969; G. Vecchi Una seduta dei Filomusi a Bologna e il „Virtuoso Ritrooo Academico” di A. Banchieri (1626), „Chigiana” XXV, 1968; H.-J. Wilbert Die Messen di A. Banchieri, Moguncja 1968; S. Bonta The Uses ofthe Sonata da chiesa, „Journal of the American Musicological Society” XXII, 1969; H.E. Smither The Latin Dramatic Dialogue and the Nascent Oratorio, „Journal of the American Musicological Society” XX, 1967; H.-J. Wilbert Le messe polifoniche di A. Banchieri oraz O. Mischiati A. Banchieri. Profilo biografico e bibliografía delle opere, w: Annuario 1965–1970 del Conservatorio di Musica G.B. Martini di Bologna, 1971; S. Dahms A. Banchieris „La pazzia senile” im Heilbrunner Steintheater, „Österreichische Musikzeitschrift” XXXII, 1977; A. Wernli Studien zum literarischen und musikalischen Werke A. Banchieris (1568–1634), «Publikationen der Schweizerischen Musikforschenden Gesellschaft» II, Berno 1981; K.G. Feilerer Wesen und Werden der italienischen Monodie um 1600, w księdze pamiątkowej H. Becka, red. H. Dechant i W. Sieber, Laaber 1982; K.G. Feilerer A. Banchieri und die kirchliche Orgelmusik, w: Orgel, Orgelmusik und Orgelspiel, księdze pamiątkowej M. Schneidra, red. Ch. Wolff, Kassel 1985; M. Farahat On the Staging of Madrigal Comedies, „Early Music History” X, 1991; G. Dahan Une dramaturgie au second degré. La comédie madrigalesque – L’exemple de la „Pazzia senile”, w: Les premiers opéras en Europe et les formes dramatiques apparentées..., materiały z międzynarodowego seminarium Société Internationale d’Histoire Comparée du Théâtre, de l’Opéra et du Ballet, red. I. Mamczarz, «Collection Théâtre Européen, Opéra, Ballet» II, Paryż 1992; U. Wolf Et nel fine tre varíate armonie sopra il Magnificat, w: Bemerkungen zur Vertonung des Magnificats in Italien im frühen 17. Jahrhundert, „Neues musikwissenschaftliches Jahrbuch” II, 1993.

Kompozycje, prace i edycje

Kompozycje:

świeckie:

Canzoni alla francese... per sonare... in fine una battaglia a otto, & dui concerti fatti sopra Lieto godea... na 4 głosy, ks. 2, wyd. Wenecja 1596 R. Amadino

La nobilissima anzi asinissima compagnia delli briganti della bastina..., wyd. Vicenza 1597 B. Barezzi (wyd. pod pseudonimem Camillo Scaligeri dalia Fratta), 2. wyd. Mediolan 1598 P. Pacifico

Canzonette... hora prima di recreatione... na 3 głosy, (prawdopodobnie jako ks. 1), wyd. Wenecja 1597 R. Amadino, 2. wyd. 1603

La pazzia senile. Ragionamenti vaghi, et dilettevoli..., ks. 2 canzonett na 3 głosy (wg kompozytora 12 wyd. tej ks.), wyd. Wenecja 1598 R. Amadino, 8. wyd. 1621

Il studio dilettevole... con vaghi argomenti et spassevoli intermedii fioriti dall’ Amfiparnasso..., ks. 3 canzonett na 3 głosy (przeróbka L’Amfiparnaso O. Vecchiego), wyd. Mediolan 1600 G.E Bessozzi & Co, 2. wyd. Kolonia 1603

Il metamorfosi musicale..., ks. 4 canzonett na 3 głosy, wyd. Wenecja 1601 R. Amadino, 2. wyd. 1606

Fantasie overo Canzoni alla francese per suonare nell’organo... et altri stromenti musicali... na 4 głosy, wyd. Wenecja 1603 R. Amadino

Il zabaione musicale inventione boscareccia..., ks. 1 madrygałów na 5 głosów, wyd. Mediolan 1604 S. Tini & F. Lomazzo

Barca di Venetia per Padova..., ks. 2 madrygałów na 5 głosów, op. 12, wyd. Wenecja 1605 R. Amadino, 2. wyd. 1623 (z dodanym b.c.)

Virtuoso ridotto tra signori, e dame, entr’il quale si concerta recitabilmente in suoni & canti una nuova comedia detta prudenza giovenile..., ks. 5 canzonett na 3 głosy, op. 15, wyd. Mediolan 1607 S. Tini & F. Lomazzo, 2. wyd. Wenecja, 1628 B. Magni (pt. Saviezza giovenile)

Festino nella sera del giovedi grasso avanti cena..., ks. 3 madrygałów na 5 głosów, op. 18, wyd. Wenecja 1608 R. Amadino

Moderna armonia di canzoni alla francese... con... doi fantasie a quatro stromenti, et uno Magnificat in concerto... na 4 głosy, op. 26, wyd. Wenecja 1612 R. Amadino

Tirsi, Fili e Clori che... cantano il 60 et ultimo libro[1] delle canzonette... (leksykony współczesne wymieniają jeszcze 5 ks. canzonett na 4 głosy, które miały być wydawane wg jednych od 1595, zaś wg innych od 1600. Wydaje się to nieporozumieniem, gdyż w spisach dzieł pozostawionych przez Banchieriego canzonetty 4-głosowe nie są wymienione) na 3 głosy, wyd. Wenecja 1614 R. Amadino (zaginione)

Vivezze di Flora e Primavera... na 5 głosów i b.c., wyd. Wenecja 1622 B. Magni

Vilanelle... na 3 głosy, wyd. Wenecja 1623 (zaginione)

La sampogna musicale..., wyd. Bolonia 1625 G. Mascheroni (zachowany tylko tekst)

Il virtuoso ritrovo academico del dissonante... na 1–5 głosów lub instrumentów, op. 49, wyd. Wenecja 1626 B. Magni

La fida fanciulla, commedia esemplare con musicali intermedii..., wyd. Bolonia 1628 Tebaldeo, 2. wyd. 1629 (zaginione)

Trattenimenti da villa concertati... na 5 głosów i b.c., wyd. Wenecja 1630 A. Vincenti

religijne:

Concerti ecclesiastici... aggiuntovi nel primo choro la spartitura per sonare nell’organo... na 8 głosów, wyd. Wenecja 1595 G. Vincenti

Salmi... na 5 głosów, wyd. Wenecja 1598 R. Amadino

Messa solenne... dentrovi variati concerti... na 8 głosów, ks. 3, wyd. Wenecja 1599 R. Amadino

Ecclesiastiche sinfonie dette canzoni in aria francese... per sonare et cantare... na 4 głosy i b.c., op. 16, wyd. Wenecja 1607 R. Amadino

Gemelli armonici... na 2 głosy, op. 21, wyd. Wenecja 1609 R. Amadino, 2. wyd. poszerzone Wenecja 1622 B. Magni

Vezzo di perle musicali... na 1–2 głosy i b.c., op. 23, wyd. Wenecja 1610 R. Amadino, 2. wyd. zmienione Wenecja 1616

Salmi festivi intieri, coristi, allegri et moderni... na 4 głosy i b.c., op. 33, wyd. Wenecja 1613 R. Amadino

Terzo libro di nuovi pensieri ecclesiastic... (uwagami, jak należy wykonać wynaleziony przez Banchieriego instrument muzyzczny arpichitarrone: Ordine et misure per fabricare il moderno stromento musicale arpichitarrone) na 1–2 głosy i b.c., op. 35, wyd. Bolonia 1613 G. Rossi

Due ripieni in applauso musicale... na 8 głosów i instrumenty, wyd. Bolonia 1614 G. Rossi

Sacra armonia... na 4 głosy i b.c., op. 41, wyd. Wenecja 1619 A. Gardano

Primo libro delle messe e motetti... na 3 głosy i b.c., op. 42, wyd. Wenecja 1620 A. Vincenti

Dialoghi, concerti, sinfonie e canzoni... na 2 głosy i b.c., op. 48, wyd. Wenecja 1625 A. Gardano, 2. wyd. Ingolstadt 1629

Missa a 8 super Lieto godea, rkp. (Banchieri wymieniał ten utwór jako drukowany )

Missa dominicalis a 4, rkp.

8 motetów, rkp. zachowany w British Museum

msza, rkp. zachowany w British Museum (transkrypcja na tabulaturową notację organową)

2 motety, rkp.y zachowane w British Museum (transkrypcje na tabulaturową notację organową)

Litanie e concerti na 8 głosów, wyd. Wenecja b. r. (zaginiony)

Salutazioni Loretane na 8 głosów, wyd. Wenecja 1595 (zaginione)

Carta di sacre lodi na 4 głosy, wyd. Mediolan 1605 (zaginione)

Primi nuovi pensieri... na 2 głosy i b.c., Wenecja (?, zaginione)

Secondi nuovi pensieri... na 2 głosy i b.c., wyd. Mediolan 1611 (zaginione)

Il quarto libro et ultimo di nuovi pensieri ecclesiastici..., ? (zaginione)

Messe, salmi et letanie... na 3 głosy, wyd. Wenecja 1625 (zaginione)

 

Prace:

teoretyczne:

Cartella ovvero Regole utilissime a quelli che desiderano imparare il canto figurato..., Wenecja 1601, 2. wyd. poszerzone pt.: La Cartella utile..., Wenecja 1610, 3 wyd. najobszerniejsze pt.: Cartella musicale nel canto figurato fermo et contrapunto..., Wenecja 1614 (zawiera 12 wcześniej wydanych prac: Primo arringo musicale..., Seconda pratica e regola infallibile e facile..., Brevi e primi documenti musicali..., Duo in contrapunto..., Altri documenti musicali nel canto fermo..., Nuovo arringo musicale..., Epilogo del contrapunto..., Duo spartiti al contrapunto..., Canoni musicali a quatro voci..., Moderna pratica musicale... op. 37, Cento variati passaggi..., Esempio di componere varie voci sopra un basso di canto fermo...), 4. wyd. zmienione pt.: La Cartellina..., Wenecja 1615, 5. wyd. zmienione pt.: La Banchierina..., Wenecja 1623

L’Organo suonarino... op. 13, Wenecja 1605, 2. wyd. wraz z Dialogo musicale del R.P.D. Adriano Banchieri Bolognese con un amico suo, che desidera suonare sicuramente sopra un basso continuo in tutta la maniera, Wenecja 1611, 3. wyd. 1628, 4. wyd. 1638

Sul canto figurato fermo e contrapunto..., Wenecja (?) 1609

Conclusioni nel suono dell’organo... op. 20, Bolonia 1609, 2. wyd. w wersji łacińskiej Siena 1608, 3. wyd. pt. Armoniche conclusioni..., Bolonia 1627 (wymieniane w niektórych pracach 1. wyd., Lukka 1591, nie ma potwierdzenia dokumentalnego; sam Banchieri w spisach swoich utworów nie wymienia ani jednej pozycji wydanej w Lukce)

Cartellina del canto fermo..., Mediolan 1611, 2. wyd. pt.: Cartellina del canto fermo gregoriano..., Bolonia 1614

Fratto solutifero alli R.P. Sacerdoti per prepararsi alla celebratione della S. Messa privata e cantata..., Bolonia 1614, 3. wyd. 1638

Prima parte del Primo libro al Direttorio Monastico di canto fermo..., Bolonia 1615, 2. lub 3. wyd. pt.: Cantarino utile a novizzi e clerici..., Bolonia 1622

Lettere armoniche..., Bolonia 1628, 2. wyd. pt.: Lettere scritte a diversi patroni..., Bolonia 1630

Il principiante fanciullo... na 2 głosy, op. 46, Wenecja 1622 (ćwiczenia wokalne)

literackie:

Discorso per fuggire l’otio estivo dove si prova che la favella Bolognese precede La Toscana di C.S. dalia Fratta, Bolonia 1622

La Catlina da Budri ovvero il Furto amoroso. Commedia, Bolonia 1628, i inne

 

Edycje:

La pazzia senile, «Capolavori polifonici del secolo XVI», t. 6, Rzym 1960 oraz w: Torchi „Acta Musicologica” IV, 2. wyd. Mediolan 1968

10 utworów organowych, w: Torchi „Acta Musicologica” III, 2. wyd. Mediolan 1968

Festino nella sera..., «Capolavori polifonici del secolo XVI», t. 1, Rzym 1939, 2. wyd. 1956

Barca di Venetia, «Capolavori polifonici del secolo XVI», t. 9, Rzym 1969

La saviezza giovenile, Mediolan 1956; A. Banchieri Opera omnia, Bolonia od 1963

faksymilia:

Conclusioni nel suono dell’organo, „Biblioteca Musica Bononiensis” II, 24, Bolonia 1968

Cartella musicale (z 1614), „Biblioteca Musica Bononiensis” II, 26, Bolonia 1968

Terzo libro di nuovi pensieri, „Biblioteca Musica Bononiensis” IV, 40, Bolonia 1969

Lettere armoniche (z 1628 i 1630), „Biblioteca Musica Bononiensis” V, 21, Bolonia 1968

L’organo suonarino (z 1605, 1611 i 1638), Hilversum 1969

Conclusioni nel suono dell’ organo 1609, tłum. na j. angielski L.R. Garrett, «Translations» 13, Colorado Springs 1982

Cinque concerti sacri di A. Banchieri , wyd. E. Capaccioli, „Rivista internazionale di musica sacra” IV, 1982 (5 koncertów z Ecclesiastiche sinfonie... 1607)

Il zabaione musicale, wyd. P. Mecarelli, «Madrigalisti dell’Italia settentrionale» I, Florencja 1987

„Vezzo di perle musicali”. Una raccolta per le monache di Santa Maria della Neve in Piacenza, wyd. M.G. Genesi, Bolonia, Civico Museo Bibliografico Musicale V, Piacenza 1992