Arystoksenos z Tarentu

Arystoksenos z Tarentu, Aristóxenos *ok. 354 p.n.e., Tarent, †300 p.n.e. Ateny, grecki filozof i teoretyk muzyki. Początkowo kształcił się pod kierunkiem swego ojca, Spintarosa, ucznia Sokratesa. Dalsze studia muzyczne odbył pod kierunkiem Lamprosa z Erytrei. Przez pewien czas mieszkał w Mantynei, a po 343 w Koryncie, gdzie nawiązał kontakt z przebywającym tam na wygnaniu tyranem Syrakuz, Dionizjuszem Młodszym. Następnie udał się do Aten, gdzie studiował najpierw u pitagorejczyka Ksenofilosa, a później pod kierunkiem Arystotelesa. Należał do grona najbliższych uczniów Arystotelesa i miał zostać jego następcą w Likejonie (szkoła perypatetyków). Ostatecznie następcą Arystotelesa został Teofrast.

Według danych z bizantyjskiego leksykonu, tzw. Księgi Suda, Arystoksenos był autorem 453 dzieł filozoficznych, historycznych i muzycznych; liczba ta prawdopodobnie jest wyolbrzymiona. Z zakresu teorii muzyki zachowały się fragmenty jego dzieł, przekazane bądź w późniejszej redakcji, bądź jako cytaty u innych autorów; większość traktatów muzycznych Arystoksenosa znana jest tylko z tytułów. Zachowane 3 księgi o harmonice, znane pt. Harmoniká stoicheia (‘elementy harmoniki’), pochodzą najprawdopodobniej z dwóch różnych traktatów Arystoksenosa: pierwsza księga z Archaí (‘zasady’), pozostałe dwie ze Stoicheía (‘elementy’). Z obszernego dzieła Rhythmiká stoicheía (‘elementy rytmiki’) zachowała się częściowo druga księga. Fragmenty z dzieła Sýmmikta sympotiká (‘rozmowy przy uczcie’) przekazał Plutarch w traktacie Perí musikēs (‘o muzyce’). Na nieznanym dziele Arystoksenosa z zakresu harmoniki oparł się Kleonides (II w. p.n.e.) w traktacie Eisagōgē harmonikē (‘wstęp do harmoniki’). Obszerne fragmenty z dzieł Arystoksenosa zachowały się także w anonimowym traktacie greckim wydanym przez F. Bellermanna (Anonymi scriptio de musica…, 1841). Uwagi Arystoksenosa o instrumentach muzycznych przekazał Ateneusz w Deipnosophistaí (‘sofiści przy uczcie’). Ponadto znane są następujące tytuły dzieł Arystoksenosa: Dóxai harmonikōn (‘zasady harmoniki’) – prawdopodobnie traktat polemiczny, Perí musikēs (‘o muzyce’), Peri melopoías (‘o komponowaniu melodii’), Perí tónōn (‘o tonach’), Perí musikēs akroáseōs (‘o słuchaniu muzyki’), Historiká tēs musikēs (‘historia muzyki’), Perí aulōn trēseōs (‘o przewiercaniu otworów w aulosach’), Perí aulētōn (‘o auletach’), Perí aulōn kai orgánōn (‘o aulosach i organach’), Perí tragōdopoiōn (‘o twórcach tragedii’), Perí tragikēs orchēseōs (‘o tańcu w tragedii’). Uwagi o muzyce znajdują się również w dziełach Arystoksenosa o innej tematyce, m.in. w zachowanych fragmentarycznie Bíoi andrōn (‘żywoty mężów’).

Pisarze starożytni, m.in. Cyceron, uznawali Arystoksenosa za wybitny autorytet w dziedzinie muzyki. Obecnie uważa się, że był on pierwszym teoretykiem greckim, który usystematyzował ówczesną teorię muzyki. Do osiągnięć Arystoksenosa należy klasyfikacja nauki o muzyce, w której wyróżnił dwa działy: praktyczny (téchnai praktikaí) i teoretyczny (téchnai theoreticaí). Do pierwszego działu zaliczył organikę (gra na instrumentach), poetykę i hypokrytykę (taniec), do drugiego – harmonikę, rytmikę i metrykę; podział ten przejął Plutarch. Téchnai praktikaí Arystoksenos przeciwstawił sztukom wytwórczym, do których zaliczał architekturę, rzeźbę i malarstwo. W swych badaniach nad muzyką posługiwał się metodą empiryczną, w czym przejawia się wpływ Arystotelesa i szkoły perypatetyckiej. Oparł się przede wszystkim na doświadczeniu słuchowym. Twierdził, że dla muzyka najważniejsza jest dokładność wrażenia zmysłowego, a znajomość muzyki opiera się na dwóch elementach: wrażeniu i pamięci, dzięki którym słuch posiada charakter aktywny; słuchacz może porównywać dźwięki, które już przebrzmiały, z tymi, które jeszcze brzmią.

Oparcie badań akustycznych na wrażeniu słuchowym sprawiło, iż Arystoksenos nie przywiązywał wagi do akustycznej czystości interwałów, tj. do tych różnic wysokości dźwięku, które można obliczyć, ale których nie można usłyszeć. Stanowisko Arystoksenosa, który badał różnice jakościowe pomiędzy dźwiękami, przeciwstawiane było poglądom pitagorejczyków, skoncentrowanych na różnicach ilościowych. Do osiągnięć Arystoksenosa zalicza się podział oktawy na 6 całych tonów i podział kwarty na 2 całe tony i półton. Arystoksenos zarzucał pitagorejczykom, że w swych badaniach nad muzyką przywiązywali nadmierną wagę do obliczeń matematycznych. Zgadzał się natomiast z pitagorejską teorią etosu. Mimo iż doceniał estetyczne walory muzyki, największe znaczenie przypisywał jej właściwościom etycznym. Podobnie jak pitagorejczycy odnosił się krytycznie do współczesnych twórców nomosu kitarodycznego i dytyrambu – Frynisa z Mityleny, Melanippidesa Młodszego z Milos, Kinezjasza z Aten, Filoksenosa z Kytery, Kreksosa, a zwłaszcza Tymoteusza z Miletu – dostrzegając w ich muzyce brak impulsu etycznego. Sprzeciwiał się nadużywaniu w muzyce gatunku chromatycznego i enharmonicznego. Uznawał jedynie gatunek diatoniczny zabarwiony chromatycznie lub enharmonicznie; był przeciwnikiem czystej chromatyki i enharmoniki. Stanowisko to przedstawił w swojej nauce o chróai (barwy). Akceptował tylko jeden rodzaj enharmonicznego podziału kwarty – postęp zawierający interwał odpowiadający w przybliżeniu tercji wielkiej oraz dwa ćwierćtony. W gatunku diatonicznym dopuszczał dwa rodzaje „zabarwienia”, w gatunku chromatycznym – trzy.

Do największych osiągnięć Arystoksenosa należy wprowadzenie pojęcia absolutnej wysokości dźwięku (mégethos) oraz pojęć thésis i dýnamis, określających położenie dźwięku w ramach dwuoktawowego sýstēma téleion (thésis) i w obrębie skali transponowanej (dýnamis). Teorię thésis i dýnamis przejął i rozwinął Klaudiusz Ptolemeusz (II w. n.e.). Zdobyczą Arystoksenosa jest również ustalenie nomenklatury i systemu skal transponowanych. Arystydes Kwintylian (Perí musikēs) podaje, że Arystoksenos wyróżniał 13 następujących skal (tonoi): 1. hypodorycka, 2. hypofrygijska niska (barýs) = hypojastyjska, 3. hypofrygijska wysoka (oxýs), 4. hypolidyjska niska (barýs) = hypoeolska, 5. hypolidyjska wysoka (oxýs), 6. dorycka, 7. frygijska niska (barýs) = jastyjska, 8. frygijska wysoka (oxýs), 9. lidyjska niska (barýs) = eolska, 10. lidyjska wysoka (oxýs), 11. miksolidyjska niska (barýs) = hyperdorycka, 12. miksolidyjska wysoka (oxýs) = hyperjastyjska, 13. hypermiksolidyjska = hyperfrygijska.

Do osiągnięć Arystoksenosa należy również usystematyzowanie teorii rytmu. Za punkt wyjścia przyjął on podział stopy wierszowej na część akcentowaną (ársis) i nieakcentowaną (básis). W zależności od stosunku czasowego, w jakim pozostają ársis i básis, wyróżnił 3 rodzaje rytmu: 2:2, 1:2 i 3:2 lub 2:3, określając je odpowiednio do stopy wierszowej jako rytm daktyliczny (ﹷᴗᴗ), jambiczny (ᴗﹷ) i peoński (ﹷᴗﹷ). Te trzy podstawowe formacje mogą być zwielokrotnione: trójmiarowy rytm jambiczny może być powtórzony 2-, 3-, 4-, 5- i 6-krotnie, dochodząc do 18 jednostek czasowych; czteromiarowy rytm daktyliczny może być powtórzony najwyżej 4-krotnie, dochodząc do 16 jednostek czasowych; pięciomiarowy rytm peoński może być powtórzony najwyżej 5-krotnie i może zawierać najwyżej 25 jednostek czasowych. Ponadto Arystoksenos wyróżnił 3 rodzaje stopy złożonej (pús synthétēs): podwójną (dimerḗs), potrójną (trimerḗs) i poczwórną (tetramerḗs), przy czym dwa pierwsze rodzaje odnoszą się do metrum trocheicznego (ﹷᴗ), daktylicznego i jambicznego, trzeci rodzaj tylko do metrum trocheicznego i daktylicznego. Ze stóp podwójnych trocheiczna zawiera 6, daktyliczna 8, jambiczna 12 jednostek czasowych; ze stóp potrójnych trocheiczna zawiera 9, daktyliczna 12 jednostek czasowych itd.

Uwagi Arystoksenosa na temat instrumentów muzycznych znamy tylko z przekazu Ateneusza z Naukratis. Arystoksenos określił szereg instrumentów jako niegreckie, mianowicie: phoinix (lirę fenicką), pēktis, mágadis, sambýkē, trigōnon, enneáchordon, klepsiambos i skindapsós. Wyróżnił również instrumenty należące do rodziny aulosów: auloi parthénioi, kitharistērioi, paidikoi, téleioi i hypertéleioi.

Literatura: A. Rossbach, R. Westphal Metrik der griechischen Dramatiker und Lyriker, 2 t., Lipsk 1854–56; R. Westphal Harmonik und Melopöie der Griechen, Lipsk 1863; R. Westphal Allgemeine griechische Metrik, Lipsk 1865; P. Marquard De Aristoxeni Tarentini elementis harmonicis, Bonn 1863; K. v. Jan Die griechische Musik, I: Die Harmonik des Aristoxenos, „Philologus” XXIX, 1870; R. Westphal Griechische Rhythmik, Lipsk 1885; R. Westphal Die Aristoxenische Rhythmuslehre, „Vierteljahrschrift für Musikwissenschaft” VII, 1891; H. Abert Die Lehre vom Ethos in der griechischen Musik, Lipsk 1899; H. Riemann Handbuch der Musikgeschichte, t. 1, Lipsk 1904; C.F. Abdy Williams The Aristoxenian Theory of Musical Rhythm, Cambridge 1911; G. Urbain Le tombeau d’Aristoxène, essai sur la musique, Paryż 1924; L. Kallenbach-Greller Die historischen Grundlagen der Vierteltöne, „Archiv für Musikwissenschaft” VIII, 1926; J. Handschin Der Toncharakter, Zurych 1948; N. Cazden Pythagoras and Aristoxeons reconciled, „Journal of the American Musicological Society” XI, 1958; L. Richter Die Aufgaben der Musiklehre nach Aristoxenos und Kl. Ptolemaios, „Archiv für Musikwissenschaft” XV, 1958; W. Tatarkiewicz Historia estetyki, t. 1: Estetyka starożytna, Wrocław 1960; W. Vetter Skizzen zur griechischen Musik, 1927–57, w: Mythos-Melos-Musica. Ausgewählte Aufsätze zur Musikgeschichte, t. 1, Lipsk 1961; H. Potiron La notation grecque au temps d’Aristoxene, „Revue de Musicologie” L, 1964; R.L. Crocker Aristoxenus and Greek Mathematics, w: Aspects of Medieval and Renaissance Musie, księga pamiątkowa G. Reesea, Nowy Jork 1966; H. Becker Syrinx bei Aristoxenos, w: Musa-Mens-Musici, księga pamiątkowa W. Vettera, Lipsk 1970; A.D. Barker Music and Perception. A Study in Aristoxenus, „Journal of Hellenic Studies” XCVIII, 1978 oraz Hoi kaloumenoi harmonikoi. The Predecessors of Aristoxenus, «Proceedings of the Cambridge Philological Society» XXIV, 1978; A. Bélis Les nuances dans le Traité d’harmonique d’Aristoxène de Tarente, „Revue des études grecques” XCV, 1982; A.D. Barker Aristoxenus Theorems and the Foundations of Harmonic Science, «Ancient Philosophy» IV, 1984; A. Branacci Aristosseno e lo statuto epistemologico della scienza armonica, w: La scienza ellenistica, red. G. Giannantoni, M. Vegetti, Neapol 1984; A. Barbera Reconstructing lost Byzantine Sources for MSS Vat. BAV gr. 2338 and Ven. BNM gr. VI.3. What is an Ancient Music Treatise?, w: Music Theory and Its Sources. Antiquity and Middle Ages, red. A. Barbera, Notre Dame Conferences in Medieval Studies 1, Paryż 1990; A.M. Laskowska Koncepcja harmoniki Arystoksenosa z Tarentu, „Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej” 64, 2019; J. Landels Muzyka starożytnej Grecji i Rzymu, Kraków 2002; M.L. West Muzyka starożytnej Grecji, Kraków 2003.