Anerio, Giovanni Francesco

Anerio Giovanni Francesco, *7 VII 1569 Rzym, pogrzebany 12 VI 1630 Graz, brat Felice, włoski kompozytor i organista. Dzieciństwo spędził w rodzinnym mieście. Prawdopodobnie już w 1579 śpiewał jako dyszkantysta w Collegio Inglese. Co najmniej od VII 1583 był studentem w utworzonym przez jezuitów Collegio Germanico, a jednocześnie utrzymywał kontakty z Congregazione dell’Oratorio założonym przez Filippa Neriego. W 1585 miał zostać przez niego cudownie uzdrowiony z ciężkiej choroby. 16 VII 1598 został przyjęty do chóru działającego przy konfraterni filipinów. Od wczesnych lat kształcił się na księdza, przyjmując 17 XII 1583 tonsurę, a następnie kolejne święcenia (22 XII 1584 ostiariatu, 20 XII 1586 lektoratu, przed 16 XI 1602 diakonatu). Ostateczne święcenia kapłańskie otrzymał jednak dopiero w 1616 r., a mszę prymicyjną odprawił 7 VIII tego roku w kościele Il Gesù. Od 1586 przez kilka lat przebywał poza Rzymem. Po powrocie w 1595 pozostawał w służbie kardynała Antonia Marii Galla, a równocześnie w Wielkim Poście występował jako organista w archikonfraterni SS. Crocifisso przy kościele S. Marcello. W roku 1599 był zatrudniony przez księcia Massimiliana Caffarellego, a w kolejnych latach był kapelmistrzem: w bazylice S. Giovanni in Laterano (między 1600 a 1605), w kościele S. Spirito in Saxia (od ok. 1606 do 1608), w katedrze w Weronie (formalnie od XI 1608, faktycznie od 3 VII 1609). W tym mieście w 1610 otrzymał także stanowisko maestro di musica w Accademia Filarmonica. W 1611 wrócił do Rzymu i został prefektem muzyki w Seminario Romano. W latach 1613–20 działał jako kapelmistrz w kościele Madonna dei Monti. Nie wiadomo, czym zajmował się w latach 1621–1623. W VI 1624, prawdopodobnie w trakcie podróży do Rzeczpospolitej, przebywał w Treviso. Ok. 1624/1625 objął stanowisko kapelmistrza na dworze Zygmunta III w Warszawie i piastował je do końca życia. Jednocześnie w roku 1625 przejął parafię w Broku, z której to funkcji został odwołany w VII 1629. Umarł podczas podróży powrotnej do Włoch.

Był kompozytorem bardzo płodnym; wydał za życia (głównie w Rzymie) przeszło 20 zbiorów zawierających zarówno utwory religijne, jak i świeckie. Wiele utworów drukowano w ówczesnych antologiach. Niemal wszystkie kompozycje Aneria, które powstały w Polsce, zaginęły. Z okresu polskiego pochodzi najprawdopodobniej Missa „Pulchra es” na 8 głosów, zachowana w rękopisie należącym do kapeli rorantystów na Wawelu, a być może także Missa Constantia na 12 głosów i basso continuo (dedykowana królowej Konstancji, żonie Zygmunta III).

Anerio jest jednym z najbardziej reprezentatywnych kompozytorów szkoły rzymskiej, rozwija jednak i przekracza ustalone przez nią zasady polifonii; łączy je też z zasadami basso continuo. W jego twórczości ilościowo przeważa zdecydowanie muzyka religijna, a zwłaszcza jej małe formy: motet i koncert. Anerio wprowadza tutaj styl monodyczny. Melodyka jego 1-głosowych utworów zbliża się do melodyki koncertów religijnych Viadany; jest od niej bardziej samodzielna, ale jeszcze nie recytatywna. Decydujące znaczenie dla rozwoju laudy dramatycznej i dialogo dramatycznego jako form współdziałających przy kształtowaniu się oratorium ma jego Teatro armonico spirituale, które powstało dla Congregazione dell Oratorio F. Neriego; nowością jest tutaj stosowanie we fragmentach tutti instrumentów dublujących głosy wokalne (np. Dialogo del figliuol prodigo), a nawet ilustracyjnych ustępów czysto instrumentalnych (np. Combattimento con voci & instromenti w Dialogo della conversione di S. Paolo).

Związki Aneria z Palestriną wyraziły się nie tylko w przejęciu i rozwinięciu jego stylu (Missa In te Domine speravi 6-głosowa) oraz w oparciu niektórych kompozycji na utworach mistrza (np. Missa Surge illuminare oparta na motecie Palestriny o tym samym tytule), lecz również w opracowaniu 6-głosowej Missa Papae Marcelli Palestriny na zespół 4-głosowy. Opracowanie to było bardzo popularne prawie przez cały wiek XVII (1619–89 co najmniej 7 wydań). Twórczość Aneria jest wieloraka stylistycznie; z jednej strony tworzy on struktury ściśle kanoniczne (np. Missa Paulina Burghesia), nawiązuje do stylistyki szkół flamandzkich, z drugiej zaś – stosując szeroko rozbudowane ustępy parlandowe, efekty naśladowcze oraz malarstwo dźwiękowe – operuje współczesnym mu językiem wyrazowym (np. Missa la Battaglia). Twórczość madrygałową Aneria uważa się za stylistycznie bliską utworom L. Marenzia. Anerio jako jeden z pierwszych skomponował wokalno-instrumentalną pastorelę z okazji Bożego Narodzenia. Jego twórczość instrumentalna ma znaczenie marginesowe.

Literatura: F.X. Haberl G.F. Anerio: Darstellung seines Lebensganges und Schaffens auf Grund bibliographischer Documente, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” 1, 1886;  R. Casimiri Maurizio, Felice e G.F. Anerio. Nuovi documenti biografici, „Rivista Musicale Italiana” 27, 1920; G. Liberali G.F. Anerio. Un suo fugace soggiorno a Treviso e le esecuzioni corali-strumentali al. monastero di S. Teonisto dal 1559 al. 1667, „Note d’archivio per la storia musicale” 17, 1940; H. Federhofer Ein Beitrag zur Biographie von G.F. Anerio, „Die Musikforschung” 2, 1949; H. Federhofer Nochmals zur Biographie von G.F. Anerio, „Die Musikforschung” 6, 1953; F. Haberl Felice und G.F. Anerio, „Musica sacra” 74, 1954; A.De Angelis I fratelli Anerio, „Santa Cecilia” 5, 1956; H.E. Smither The Latin Dramatic Dialogue and the Nascent Oratorio, „Journal of the American Musicological Society” 20, 1967; W.C. Hobbs G. F. Anerio’s „Teatro armonico spirituale di madrigali”: a Contribution to the Early History of the Oratorio, dysertacja Tulane University, 1971; N.Z. Williams The Masses of G.F. Anerio: A Historical and Analytical Study with a Supplementary Critical Edition, dysertacja The University of North Carolina, 1971; Z.M. Szweykowski Kilka uwag o twórczości mszalnej G.F. Aneria związanej z Polską, „Muzyka” 1972 nr 4; J. Armstrong The ,Antiphonae, seu Sacrae Cantiones” (1613) of Francesco Anerio. A Liturgical Study, «Analecta Musicologica»  14, Laaber 1974; G. Dixon G.F. Anerio (1567–1630) and the Roman School, „The Musical Times” 121, 1980; G. Dixon Liturgical Music in Rome (1605–1645), 2 t., dysertacja University of Durham, 1981; T. F. Kennedy Jesuits and music: the European tradition 1547–1622, dysertacja University of California, Santa Barbara, 1982; P. Ludwig Studien zum Motettenschaffen der Schüler Palestrinas, «Kölner Beiträge zur Musikforschung» 143, Ratyzbona 1986; A. Morelli Il tempio armonico: musica nell’Oratorio dei Filippini in Roma, «Analecta Musicologica» 27, Laaber 1991; A. i Z. Szweykowscy Włosi w kapeli królewskiej polskich Wazów, Kraków 1997; A. Patalas Utwory ‘concertato’ w twórczości G.F. Aneria, w: Affetti musicologici: Księga pamiątkowa z afektem ofiarowana profesorowi Zygmuntowi Marianowi Szweykowskiemu w 70. rocznicę urodzin/Book of essays in honour of professor Zygmunt Marian Szweykowski in his 70th birthday, red. P. Poźniak, Kraków 1999; B. Przybyszewska-Jarmińska Muzyka i finanse: Nieznane źródła do dziejów życia muzycznego na dworze królewskim polskich Wazów. I, „Muzyka” 1999 nr 1; B. Przybyszewska-Jarmińska Muzycy z Cappella Giulia i z innych rzymskich zespołów muzycznych w Rzeczpospolitej czasów Wazów, „Muzyka” 2004 nr 1; P. Wilk Sonaty da chiesa Aldebranda Subissatiego, skrzypka Jana Kazimierza, „Muzyka” 2007 nr 1; w j. ang jako: The „sonate da chiesa” by Aldebrando Subissati: The court violinist to Jan Kazimierz, King of Poland, „Musica Iagellonica” 4, 2007; D.V. Filippi Selva armonica: La musica spirituale a Roma tra Cinque e Seicento, Turnhout 2008; A. Patalas W kościele, w komnacie i w teatrze. Marco Scacchi. Życie, muzyka, teoria, Kraków 2010; D.V. Filippi Rome, Madrid, Warsaw: Polychorality and sonic creativity in the music of Tomás Luis De Victoria and G.F. Anerio, w: La musica policorale in Italia e nell’Europa centro-orientale fra Cinque e Seicento/Polychoral music in Italy and in Central-Eastern Europe at the turn of the seventeenth centuries, red. A. Patalas, M. Toffetti, Wenecja 2012; F. Bigotti Le composizioni strumentali „sacre” di G.F. Anerio, Gregorio Allegri, Giovanni Battista Organista e di anonimo nella biblioteca Altemps, w: Atti del Congresso internazionale di musica sacra in occasione del centenario di fondazione del PIMS t. 2, red. A. Addamiano i in., Watykan 2013; F. Mastroianni Ritrovata la data di nascita di G.F. Anerio, w: Tra musica e storia. Saggi di varia umanità in ricordo di Saverio Franchi, red. G. Rostirolla, E. Zomparelli, Rzym 2017; B. Przybyszewska-Jarmińska The beginnings of the small-scale sacred concerto in the Commonwealth of Poland and Lithuania, „Musicologica istropolitana” 13, 2017; A. Patalas The polychoral Masses of G.F. Anerio: Parody technique, w: Studies on the reception of Italian music in central-eastern Europe in the 16th and 17th century, red. M. Toffetti, Kraków 2018; J. Kurtzman Motets, Vespers antiphons and the performance of the post-Tridentine liturgy in Italy, w: Mapping the motet in the post-Tridentine era, red. E. Rodríguez-García, Abingdon 2019; B. Przybyszewska-Jarmińska To be a musician or a priest? The dilemmas of immigrants in the Polish royal music chapel during the seventeenth century, w: Glazba, migracije i europska kultura: Svečani zbornik za Vjeru Katalinić/Music, migration and European culture: Essays in honor of Vjera Katalinić, red. I. Cavallini, J. Guzy-Pasiak, H. White, Zagreb 2020.