Hucbald [h´uk~l, Hubaldus, Hucbaldus, Hucboldus, Hugbaldus, Ubaldus, Uchubaldus, *ok. 840 diecezja Tournai (?), †20 VI 930 Saint-Amand (Flandria, obec. Département du Nord), franko-flamandzki hagiograf, poeta, teoretyk muzyki, pedagog i kompozytor, OSB.
Kształcił się w szkole klasztoru benedyktynów w Saint-Amand (Monasterium Elnonense), którą kierował jego wuj Milo (po 809–72), a następnie w Nevers i w Saint Germain d’Auxerre. Tu jako uczeń Heirica uzyskał wszechstronne wykształcenie literackie. Ok. 870 powrócił do Saint-Amand i po śmierci Mila prowadził tamtejszą szkołę klasztorną do 883. W 880 otrzymał święcenia kapłańskie. Z inicjatywy opata Rudolfa założył szkołę w jednym z najstarszych klasztorów karolińskich w Saint-Bertin i kierował nią przez kilka lat. Nie jest wykluczone, że sam Rudolf korzystał z nauk Hucbalda i w nagrodę ofiarował mu niewielką posiadłość ziemską. Ok. 893 został zaproszony wraz z Remi d’Auxerre przez arcybiskupa Fulca do Reims celem ożywienia działalności, zniszczonych przez Normanów tamtejszych szkół przykatedralnych. Po śmierci Fulca (900) powrócił przed 905 do Saint-Amand, gdzie poświęcił się głównie pracy literackiej. Pochowany został w grobowcu swego wuja Mila w kościele św. Piotra w Saint-Amand. Klasztorowi w Saint-Amand pozostawił w spadku prawdopodobnie własnoręcznie sporządzony księgozbiór, w którym oprócz kilku dzieł Ojców Kościoła znajdowały się pisma autorów antycznych (m.in. Platona, Mariusa Plotiusa, Seneki, Wergiliusza i Priscjana) i wczesnośredniowiecznych (Alcuina i Hrabanusa Maurusa). Zbiór ten, którego niewielka część przechowywana jest do dziś w Bibliothèque Municipale w Valenciennes, świadczy o tradycjach, jakie kształtowały zainteresowania intelektualne Hucbalda. Twórczość literacka Hucbalda, oprócz wierszowanych poematów, wśród których na uwagę zasługuje Pochwała łysiny (Ecloga de calvis) z ok. 877, obejmuje pisane głównie po 905 żywoty świętych (Vitae); dzięki temu Hucbald zyskał sławę najwybitniejszego hagiografa okresu karolińskiego. Dla historii muzyki i rozwoju myśli o muzyce największe znaczenie ma jego traktat teoretyczno-muzyczny De harmonica institutione – jedno z najważniejszych źródeł tego okresu (Scriptores ecclesiastici de musica sacra potissimum, wyd. M. Gerbert, t. 1, St. Blasien 1784, s. 104–122). Traktat ten jest przeznaczonym dla początkujących muzyków, praktycznym podręcznikiem elementarnej wiedzy o muzyce i zawiera metodycznie uszeregowane instrukcje dla chórów klasztornych, poparte zaczerpniętymi z chorału przykładami. Bazując na nauce greckiej i tradycji boecjańskiej Hucbald omawia kolejno podstawowe elementy melodii chorałowych (interwały i ich typy, konsonanse, budowę skali, tetrachordy i dźwięki finałowe oraz 8 tonów kościelnych). W interpretacji interwałów i ich struktury Hucbald nie wyszedł poza naukę Boecjusza i Martianusa Capelli. Wśród konsonansów traktowanych linearnie wyróżnił 3 konsonanse proste (oktawa, kwinta i kwarta) i 3 konsonanse złożone, powstałe przez dodanie oktawy do konsonansów prostych. Ponadto Hucbald traktuje konsonanse w sensie współbrzmień, co dowodzi, że znał on podstawy teoretyczne organum. Najważniejsze znaczenie przypisuje się funkcjonalnemu wyjaśnieniu skali wzorowanej na greckim wielkim systemie doskonałym (z podziałem na 6 tetrachordów + proslambanomenos) w zależności od śpiewu; po raz pierwszy w historii muzyki Hucbald potraktował melodie chorałowe jako punkt wyjścia dla rozważań teoretycznych. Traktat zawiera również najstarsze (oprócz tonariusów) wyszczególnienie kolejno uszeregowanych tonów kościelnych, z podziałem na 4 tony (protus, deuterus, tritus i tetrardus) autentyczne (principales) i plagalne (laterales) z finales D E F G. Stanowi on zatem pierwsze w rozwoju myśli teoretyczno-muzycznej przedstawienie ujętego w logiczny system materiału tonalnego chorału. Szeroka poczytność traktatu Hucbalda spowodowała, że niektóre jego ustalenia teoretyczne były przejęte i rozwijane przez późniejszych teoretyków muzyki średniowiecza. Nie przyjęła się natomiast szerzej próba skonstruowania przez Hucbalda systemu nowej notacji, której celem miało być ustalenie dokładnej wysokości dźwięków i uniknięcie tym samym niebezpieczeństw wynikających z notacji cheironomicznej. W swej notacji Hucbald posłużył się literami greckiej notacji wokalnej i instrumentalnej w połączeniu z systemem linii umożliwiających przestrzenne przedstawienie melodii. Pewne znaczenie dla historii muzyki ma także list Hucbalda do zakonnika z Mont d’Or jako jedno z najstarszych świadectw o responsoriach i sposobach ich wykonywania. Hucbald zdobył sławę wybitnego pedagoga i teoretyka muzyki; jego pisma teoretyczne były wielokrotnie kopiowane, a jego rolę jako organizatora, nauczyciela i pisarza podkreślali już kronikarze opactwa Saint-Amand oraz pisarze późniejsi (m.in. Sigebert z Gembloux, po 1030–1112). Sława Hucbalda była tak wielka, że już wkrótce zaczęto przypisywać mu inne traktaty stanowiące do dziś zespół podstawowych źródeł teoretyczno-muzycznych pochodzących z okresu Karolingów: De cita et vera divisio, De dimensione monochordi, De alia musica, De mensuris organicarum fistularum, De cymbalorum ponderibus, De quinque symphoniis, Musica enchiriadis, Scholia enchiriadis, Commemoratio brevis de tonis et psalmis modulandis (wszystkie opublikowane pod imieniem Hucbalda w Scriptores ecclesiastici de musica sacra potissimum, wyd. M. Gerbert, t. 1, St. Blasien 1784) oraz De organo (wyd. Scriptorum de musica medii aevi…, red. E. Coussemaker, t. 2, Paryż 1867). Opinię tę zmieniły dopiero wyniki prac H. Müllera i dziś traktaty te określa się jako pseudohucbaldowskie lub anonimowe. O tym, że Hucbald, gruntownie i wszechstronnie wykształcony w systemie szkół zakonnych, łączył działalność teoretyczną z praktyką muzyczną i zajmował się również kompozycją, świadczy zdanie z kroniki (Chronikon) za rok 879 Sigeberta z Gembloux («Monumenta Germaniae Historica, Scriptores» VI): „In musica claruit et de multis sánctis dulci et regulari modulatione composuit”. Z zachowanych do dziś, częściowo z melodiami, utworów Hucbalda można wymienić: trop Gloria Quem vere pia laus, napisany zapewne przed 860 (tekst wyd. G.M. Dreves «Analecta Hymnica Medii Aevi» 47, 248, nr 185), oficjum św. Andrzeja, związane być może z przeniesieniem się Hucbalda z Saint-Amand do Nevers; oficjum św. Teodoryka z tekstami 2 hymnów (Festiva Christo cantica i Exeltet dimino mente serena, wyd. G.M. Dreves, «Analecta Hymnica Medii Aevi» 19, 260 i 261, nr 471 i 472), oficjum św. Piotra In plateis ponebantur infirmi, pochodzące zapewne z późnego okresu twórczości Hucbalda, które zawiera skomponowany najpewniej przez Hucbalda szereg 12 antyfon przeznaczonych na I i II nokturn matutinum i ułożonych wg tonacji w porządku modalnym. Przypisuje się Hucbaldowi również autorstwo tekstu i melodii hymnu maryjnego O quam glorifica luce coruscas (wyd. B. Stäblein, «Monumenta Monodica Medii Aevi» I, Kassel 1956, mel. 681).
Literatura: E. de Coussemaker Mémoire sur Hucbald et sur ses traités de musique, Paryż 1841; R. Schlecht Musica enchiriadis von Hucbald, „Monatshefte für Musikgeschichte” VI–VIII, 1874–76; A. Schubinger Über Hucbalds Werk „De Musica”, „Monatshefte für Musikgeschichte” X, 1878; H. Müller Hucbalds echte und unechte Schriften über Musik, Lipsk 1884; Ph. Spitta Die Musica Enchiriadis und ihr Zeitalter, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” V, 1889; G. Morin L’auteur de la Musica Enchiriadis, „Revue bénédictine” VIII, XII, 1891, 1895; O. Kornmüller Die Musica Enchiriadis und ihr Zeitalter, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” VII, 1892; W Mühlmann Die Alia Musica. Quellenfrage, Umfang Inhalt und Stammbau, Lipsk 1914 ; L. van der Essen Hucbald de Saint-Amand (ca. 840–930) et sa place dans le mouvement hagiographique médiéval, „Revue d’histoire ecclésiastique” XIX, 1923; E.J. Grutchfield Hucbald. A Millenary Commemoration, „The Musical Times” LXXI, 1930; A.H. Fox Strangways A Tenth Century Manual, „Music and Letters” XIII, 1932; J. Handschin Etwas Greifbares über Hucbald, – „Acta Musicologica” VII, 1935; H. Sowa Textvariationen zur Musica Enchiriadis, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XVII, 1935; O. Gombosi Studien zur Tonartenlehre des frühen Mittelalters, – „Acta Musicologica” X–XII, 1938-40; O. Ursprung Die antiken Transpositionskalen und die Kirchentöne, „Archiv für Musikforschung” V, 1940; J. Handschin Aus der alten Musiktheorie, IV. Über einige Sequenz-Zitate, – „Acta Musicologica” XV, 1943; A. Boutemy Le scriptorium et la bibliothèque de Saint-Amand, „Scriptorium” I, 1946/47; A. van de Vyver Hucbald de Saint-Amand, écolâtre, et l’invention du Nombre d’Or, w: Mélanges Auguste Pelzer, Leuven 1947; J. Smits van Waesberghe La place exceptionelle de l’ars musica dans le développement des sciences au siècle des carolingiens, „Revue grégorienne” XXXI, 1952; J. Mathon Un florilège ériginien et l’abbaye de Saint-Amand au temps d’Hucbald, „Recherches de théologie ancienne et médiévale” XX, 1953; E. Jammers Anfänge des abendländischen Musik, Strasburg 1955; R. Waekland Hucbald as Musician and Theorist The Musical Quarterly” XLII, 1956; H. Potiron La notation grecque dans l’institution harmonique d’Hucbald, „Etudes grégoriennes” II, 1957; R. Weakland The Compositions of Hucbald, „Etudes grégoriennes” III, 1959; J. Chailley Alia musica. Traité de musique du IXe siècle, Paryż 1965; H. Potiron Complément au traité d’Hucbald. De harmonica institutione, „Etudes grégoriennes” XI, 1970; J. Smits van Waesberghe Neue Kompositionen des Johannes von Metz (um 975), Hucbalds von Saint-Amand und Sigeberts von Gembloux, w: Speculum musicae artis, ks. pamiątkowaH. Husmanna, red. H. Becker i R. Gerlach, Monachium 1970; E. Ferrari-Barassi I modi ecclesiastici nei trattati musicale dell’età carolingia. Nascita e crescita di una teoria, „Studi musicali” IV, 1975; R.J. Wingell Hucbald of St. Amands and Carolingian Music Theory, ks. pamiątkowa Pauline Aiderman, Provo (Utah) Brigham Young University 1976; M. Huglo Les instruments de musique chez Hucbald, ks. pamiątkowa A. Boutemy’ego, Bruksela 1976; T. Bailey De modis musicis. A new Edition and Explanation, „Kirchenmusikalisches Jahrbuch” LXI–LXII, 1977; Hucbald Guido and John on Music Three Medieval Treatises, wyd. C.V. Palisca, tłumaczenie W. Babb, «Music Theory Translation Series» III, New Haven – Londyn 1978; B. Stäblein Einiges Neue zum Thema „archaische Sequenz”, ks. pamiątkowa G. Dadalsena, Stuttgart 1978; E. Ferrari-Barassi Strumenti musicali e testimonianze teoriche nel medioevo, Cremona 1979.
