Dupré, Marcel

Dupré Marcel, *3 V 1886 Rouen, †30 V 1971 Meudon (k. Paryża), francuski organista, kompozytor i pedagog. Początki nauki muzyki pobierał u swego ojca, organisty Alberta Duprégo. W wieku 8 lat dał w Rouen pierwszy publiczny koncert organowy. W 1897 został organistą kościoła St-Vivien w Rouen i rozpoczął naukę gry na organach u A. Guilmanta; mając 14 lat, skomponował La vision de Jacob. W latach 1902–14 studiował w konserwatorium w Paryżu u L. Diemera (fortepian), A. Guilmanta i L. Vierne’a (organy), P. Foucheta (kontrapunkt) i Ch.-M. Widora (fuga i kompozycja). W 1914 otrzymał Grand Prix de Romę za kantatę Psyche. Od 1906 był organistą kościoła St-Sulpice, w latach 1916–23 także katedry Notre Dame w Paryżu. W 1920 w konserwatorium paryskim na 10 recitalach wykonał z pamięci wszystkie dzieła organowe J.S. Bacha. Koncerty te ustaliły reputację Duprégo jako wybitnego wirtuoza i w następnym roku zostały powtórzone w Palais de Chaillot. Koncertem w Albert Hall w Londynie w 1920 rozpoczęła się zagraniczna kariera Duprégo; w 1921 dał on serię recitali w Wanamaker Auditorium w Filadelfii i w Nowym Jorku, gdzie po raz pierwszy improwizował w formie symfonii organowej. Następnie koncertował w Anglii, Szkocji, Irlandii i całej Europie. Regularnie odwiedzał Stany Zjednoczone i podczas 10 tournées dał ok. 800 koncertów; wykonał również 30 koncertów w Australii. W 1939 odbył podróż koncertową dookoła świata. W XII 1925 (po śmierci E. Gigouta) objął klasę organów w konserwatorium w Paryżu. Do jego najwybitniejszych uczniów należą m.in.: A. Fleury, O. Messiaen, J. Langlais, G. Litaize, M. Durufle, J.-J. Grunenwald, J. Alain, P. Cochereau i – z najmłodszych – J. Guillou, a także organistki: H. Roget, J. Demessieux, R. Falcinelli, M.-C. Alain; W latach 1936–39 studiował u niego także J. Kucharski. W 1934 Dupré zdobył miano organisty tytularnego wielkich organów St-Sulpice na miejsce Ch.-M. Widora. W 1917 został dyrektorem American Conservatory w Fontainebleau, a po 28 latach pracy dydaktycznej w konserwatorium paryskim – jego dyrektorem (1954–56). W 1953 otrzymał doktorat honoris causa Istituto Pontificale w Rzymie, w 1954 został członkiem Académie des Beaux Arts; należał także do Académie Royale de Belgique i wielu towarzystw muzycznych na świecie. Był odznaczony komandorią Legii Honorowej (1948) i orderem św. Grzegorza (1966). W 1959 obchodził uroczystość 2000 koncertu, po czym zaprzestał występów i do śmierci pełnił funkcję organisty St-Sulpice, prowadząc badania nad technicznymi i dźwiękowymi udoskonaleniami organów. Umarł we własnym domu w Meudon, który przez wiele lat był ośrodkiem skupiającym adeptów organowej sztuki wykonawczej.

Działalność Duprégo – wirtuoza organisty i kompozytora – przypada na okres wielkiego renesansu francuskiej muzyki religijnej i trwającego od końca XIX w. odrodzenia francuskiej szkoły organowej. Dupré, którego kariera organowa często porównywana jest do kariery pianistycznej Liszta, w działalności koncertowej rozpowszechnił nowoczesny typ recitalu organowego, przeniesionego ze świątyni do sali koncertowej. Kultywował wzorem dawnych mistrzów improwizację organową, w której uprawiał tradycyjne formy; preludium chorałowe, toccatę, podwójną fugę, 6-głosowy ricercar z podwójnym kanonem i inne; swe doświadczenia ujął w traktacie Cours complet d’improvisation a l’orgue. Trudne jest wyznaczenie granicy pomiędzy improwizacją a kompozycją u Duprégo, większość bowiem utworów początkowo była improwizowana na koncertach, a dopiero następnie zapisana i podana do druku (Symphonie-Passion improwizowana w Nowym Jorku w 1921 i zapisana w 1924, Le chemin de la croix improwizowane w Brukseli 1931 i w tym samym roku zapisane). Repertuar Duprégo był wszechstronny: od utworów kompozytorów baroku do muzyki mu współczesnej (7 VI 1934 w kościele St-Sulpice Dupré wykonał w obecności kompozytora I Symfonię organową F. Nowowiejskiego).

Będąc uczniem A. Guilmanta, Dupré wychował się w duchu szacunku dla tradycji klasyków, a zwłaszcza spuścizny organowej J.S. Bacha, której – obok A. Schweitzera – był najwybitniejszym znawcą. Jako kompozytor tworzył głównie na organy, posługując się typowymi formami organowymi muzyki liturgicznej i świeckiej; wypróbował także nieczęste we współczesnej muzyce połączenie organów z fortepianem lub orkiestrą symfoniczną. Dupré reprezentował wywodzący się od C. Francka nurt muzyki organowej, którego podstawową cechą jest symfoniczne traktowanie organów. Świadczy o tym znakomicie rozwinięta faktura organowa z typowymi dla tego instrumentu elementami wirtuozowskimi; dzięki wynalazkom Duprégo w zakresie faktury dokonał się widomy postęp techniczny w grze na organach. Język muzyczny Duprégo jest tonalny z predylekcją do politonalności i chromatyzmów. Pierwszy okres twórczości (do II wojny światowej) charakteryzuje styl monumentalny, śmiałość kombinacji dźwiękowych i poszukiwań rytmicznych, dążenie do maksymalnego wykorzystania możliwości późnoromantycznego instrumentu Cavaillé-Colla. W okresie drugim Dupré zwraca się bardziej ku muzyce opisowej i wyrażającej treści pozamuzyczne, najczęściej religijne, przypominając stanowisko dawnych kompozytorów francuskich. Pisze utwory o kunsztownej konstrukcji (chorały, fugi, hymny, antyfony, motety) i znacznej oszczędności środków. Wprowadza także elementy chorału gregoriańskiego jako materiał tematyczny (po raz pierwszy w Symphonie-Passion, uprzedzając Ch. Tournemire’a i jego zbiór Orgue mystique). Powstają wielkie freski muzyczne niemające przeznaczenia liturgicznego (N. Dufourcq określa ten typ formy w muzyce francuskiej jako „muzykę z programem religijnym”): Symphonie-Passion, II Symfonia, 7 pièces, a szczególnie Le chemin de la croix, jedno z najważniejszych dzieł Duprégo, będące sumą doświadczeń harmonicznych, polifonicznych i formalnych. Utwory Duprégo weszły do powszechnego repertuaru organistów nie tylko we Francji; w Polsce najczęściej wykonywane są Variations sur un vieux noël.

Literatura: Marcel Dupré raconte…, Paryż 1972, tłum. ang. R. Kneeream pt. Recollections, Nowy Jork 1975; M.E. Widor, F. Raugel Les récitals J.S. Bach de M. Dupré au Conservatoire de Paris, Rouen 1920; S. Archer The Art of Marcel Dupré, „Musical Minor” X, 1930; O. Messiaen Marcel Dupré. Cours d’harmonie analytique, Hérélle, „Le Monde Musical” 1936 nr 2 i 6; N. Dufourcq La musique d’orgue française de J. Titelouze á J. Alain, Paryż 1941, 2. wyd. 1949; R. Delestre L’oeuvre de Marcel Dupré, Paryż 1952; B. Gavoty, R. Hauert Marcel Dupré, Genewa 1955; F. Raugel Marcel Dupré. Catalogue des oeuvres, „Etudes Normandes” 1955 nr 15; F.-J. Zimmerhof Albert Schweitzer – Marcel Dupré, direkte Orgelnachkommer J.S. Bachs, „Musica sacra” LXXXII, 1962; H. Funk Marcel Dupré. Zum achtzigsten Geburtstag oraz E. Bachtold Ein Besuch bei Marcel Dupré, „Musik und Gottesdienst” XX, 1966; N. Dufourcq Hommage á Marcel Dupré, „Orgue” 1971 nr 140; R. Smith Dupré in the Twenties, „Diapason” VII, 1971; G. Steed Marcel Dupré at 85’ i Marcel Dupré. A Study of His Symphonic Poem for Organ, Evocation op. 37, „Musical Times” 1971 nr 112; H. Wagener Marcel Dupré. Frankreichs Meisterorganist starb am Pfingstfest, „Musica sacra” XCI, 1971; Hommage á Marcel Dupré (m.in. O. Messiaen, B. Gavoty, R. Falcinelli), „Le Courrier Musical de France” 1971 nr 35; M. Szoka Marcel Dupré. 1886–1971, „Ruch Muzyczny” 1981 nr 10; M. Szoka Marcel Dupré i jego „Chemin de la croix”, «Lektury muzyczne» I, 1983.