Dittersdorf, Carl

Dittersdorf [dˊyt^ers~] Carl, Karl, Ditters von, właściwie Johann Carl Ditters, *2 XI 1739 Wiedeń (Laimgrube), †24 X 1799 majątek Neuhof we wsi Stillfriedsdorf (obecnie Deštná, Czechy), austriacki kompozytor i skrzypek. Był synem Paula Dittersa, hafciarza na dworze cesarskim, który do Wiednia przybył z Lublina. Carl gry na skrzypcach uczył się od 7 roku życia u Königa, a następnie u J. Zieglera. Później grał w orkiestrze kościoła Benedyktynów (Schottenkirche) w Wiedniu. W wieku 12 lat został paziem na wiedeńskim dworze księcia von Sachsen-Hildburghausen, gdzie otrzymał staranne wykształcenie – uczyli go włoski skrzypek G. Trani i kompozytor operowy G. Bonno. W 1761 po rozwiązaniu kapeli książęcej Dttersdorf otrzymał posadę w wiedeńskiej operze dworskiej. W 1763 wyruszył z Ch.W. Gluckiem w podróż do Włoch, gdzie odnosił sukcesy jako skrzypek. W 1765 został kapelmistrzem orkiestry biskupa A. von Patachich w Grosswardein (rum. Oradea), jako następca M. Haydna. Zreorganizował tam zespół muzyczny i założył teatr operowy. W 1769 orkiestra została rozwiązana, a Dittersdorf otrzymał posadę u księcia-biskupa wrocławskiego Ph.G. von Schaffgotsch i w jego zamku (Johannisberg) przez ponad dwie dekady kierował zespołem oraz pełnił funkcje administracyjne (m.in. nadzorcy lasów Księstwa Nyskiego). Tu również założył scenę operową i poślubił swoją uczennicę, śpiewaczkę Nicolinę Trink, z którą doczekał się licznego potomstwa (wieku dorosłego dożyło tylko czworo dzieci). W 1770 otrzymał dzięki staraniom Schaffgotscha papieski order Złotej Ostrogi, a w 1773 tytuł szlachecki (odtąd Ditters von Dittersdorf). W tym okresie podróżował m.in. do Wiednia, gdzie wystawił takie dzieła, jak oratorium Giob czy singspiel Der Apotheker und der Doktor (1786). W latach 80. i 90. dzieła sceniczne Dittersdorfa cieszyły się wielką popularnością we Wrocławiu. Od 1794 pisał singspiele także dla nowo powstałego teatru księcia Fryderyka Augusta Brunszwickiego w Oels (Oleśnica), prowadząc wykonania niektórych z nich. W 1789 Dittersdorf gościł w Berlinie na zaproszenie króla Fryderyka Wilhelma II, zapewne poszukując tam nowego miejsca zatrudnienia w związku z pogarszającą się sytuacją w Johannisbergu. Starania te jednak nie zakończyły się powodzeniem. Po śmierci księcia-biskupa Schaffgotscha znalazł schronienie u barona von Stillfried na zamku Rothlhotta w południowych Czechach. Tam, schorowany i zubożały, spędził ostatnie lata życia, nadal komponując. Przed śmiercią podyktował synowi autobiografię.

Dittersdorf był jednym z głównych przedstawicieli szkoły wiedeńskiej i należał do najważniejszych twórców singspielu. Obdarzony niezwykłym talentem i łatwością pisania, tworzył wiele, toteż zdobył szybką, ale i przejściową sławę. Główne znaczenie ma jego twórczość operowa. Dittersdorf pisał wyłącznie opery komiczne, do 1777 włoskie opery buffa, a od 1786 niemieckie singspiele. Jego pierwszy singspiel Der Apotheker und der Doktor zdobył ogromne powodzenie i wystawiany jest do dziś. Przyczyniła się do tego lekka i płynna melodyka, doskonale przystosowana do typu postaci i charakteryzująca sytuacje, co uwidocznia się szczególnie w partiach zespołowych, zwłaszcza w finałach. W twórczości instrumentalnej Dittersdorfa na pierwszy plan wysuwają się symfonie, początkowo 3-częściowe z finałem w formie menueta, później 4-częściowe. Niektóre z nich mają opisowe tytuły, jak np. Andromède sauvée par Persée lub Actéon changé en cerf z cyklu 12 symfonii opartych na Metamorfozach. Niekiedy kompozytor stosował obiegowe efekty ilustracyjne (np. polowanie), a w melodiach tematów wykorzystywał elementy ludowe. W koncertach Dittersdorfa zaobserwować można przejście od stylu barokowego do klasycznego; wyraża się to przede wszystkim w kształtowaniu materiału tematycznego, stopniowej rezygnacji z sekwencyjnego snucia figuracji na rzecz wyraźnie zróżnicowanych odcinków melodycznych. Współczesnym wykonawcom znane są szczególnie jego dwa koncerty Es-dur na kontrabas z towarzyszeniem orkiestry. Z twórczości kameralnej Dittersdorfa wyróżnia się siłą wyrazu dramatycznego Kwartet Es-dur.

Literatura (wybór): Carl Dtters von Dittersdorf. Lebensbeschreibung, seinem Sohne in die Feder diktiert, Lipsk 1801, tłum. ang. A.D. Coleridge, Londyn 1896, wyd. zrewid. 1970, wydania nast.: oprac. E. Istel – Lipsk 1909, E. Schmitz – Ratyzbona 1940, B. Loets – Lipsk 1940, N. Miller – Monachium 1967, wyd. czes. pt. Vzpomínky hudebníka XVIII století, Praga 1958. C. Krebs Dittersdorfiana, Berlin 1900 (zawiera spis kompozycji Dittersdorfa); H. Istel Dittersdorfiana, „Zeitschrift der Internationalen Musikgesellschaft” IV, 1902/03; L. Riedinger Karl von Dittersdorf als Opernkomponist, „Studien zur Musikwissenschaft” II, 1914; G. Rigler Die Kammermusik Dittersdorfs, „Studien zur Musikwissenschaft” XIV, 1927; F.O. Souper The Music of Dittersdorf, „Music and Letters” XI, 1930; W. Altmann Die Streichquintette Dittersdorfs, w: Studien zur Musikgeschichte, ks. pam. G. Adlera, Wiedeń 1930; J. La Rue Dittersdorf Negotiates a Price, w: H. Albrecht in memoriam, Kassel 1962; M. Grave First-Movement Form as a Measure of Dittersdorf’s Symphonic Development, dysertacja New York University, Nowy Jork 1977 (zawiera indeks tematyczny symfonii Dittersdorfa); R. Zuber Příspěvky k životopisu Karla Ditterse z Dittersdorfu, „Kulturní zpravodaj Jesenik”, kwiecień 1984; D. Heartz Ditters, Gluck und der Artikel „Von dem wienerischen Geschmack in der Musik (1766)”, «Gluck-Studien» I, 1989; O. Pulkert Karl Ditters z Dittersdorfu, „Hudební rozhledy” XLII, 1989; Carl Ditters von Dittersdorf (1739–99). Sein Wirken in Österreich-Schlesien und seine letzten Jahre in Böhmen, katalogi wystaw dokumentalnych, oprac. H. Unverricht, Würzburg 1989–93; Carl Ditters von Dittersdorf 1739–1799. Der schlesische Opernkomponist, red. H. Unverricht, O. Landmann, Würzburg 1991; H. Unverricht Dittersdorfs Metamorphosen-Sinfonien, „Musik des Ostens” XII, Kassel 1992; O. Settari Zámek Jánský Vrch a město Javornik v minulostí, „Sbornik prací Filozofické Fakulty Brněnské Univerzity” XXVII–XXVIII, 1992–93; E. Benedikt Carl Ditters von Dittersdorf. Messe in C (Franziskanermesse), „Singende Kirche” XL, 1993; R. Walter Die Missa solemnis Carl Ditters von Dittersdorf für die Breslauer Kathedrale (1797), Bonn 1994; E. Badura-Skoda Zu Carl Ditters von Dittersdorf und seinem Beitrag zum Musikleben Wiens, Wiedeń 1995; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995; Carl Ditters von Dittersdorf. Leben-Umwelt-Werk, red. H. Unverricht, Tutzing 1997; Beiträge zu Leben und Werk des Carl Ditters von Dittersdorf/Przyczynki do życia i twórczości Carla Dittersa von Dittersdorfa, red. P. Tarlinski, H. Unverricht, Opole 2000; M. Grave, J. Lane Dittersdorf, Carl Ditters von, w: The New Grove Dictionary od Music and Musicians, Londyn 2001; H. Seifert, O. Pulkert Ditters von Dittersdorf, Carl, w: Die Musik in Geschichte, Kassel 2001; A. Drożdżewska Muzyka w teatrze dworskim księcia Fryderyka Augusta brunszwickiego w Oleśnicy, „Muzyka” 2007, nr 3; H. Unverricht Carl von Dittersdorf. Briefe, ausgewählte Urkunden und Akten, Tutzig 2008; A. Drożdżewska Recent State of Research on the Life and Work of Carl Ditters von Dittersdorf in Poland, „Musicologica Olomucensia” 30, 2019; P. Koukal Dittersdorf jako člověk, „Musicologica Olomucensia” 30, 2019; M. Kula Idiomatyczne cechy języka muzycznego symfonii Carla Dittersa von Dittersdorfa, w: Tradycje śląskiej kultury muzycznej XV, Wrocław 2020; M. Kula Symfonie Carla Dittersa von Dittersdorfa oraz ich recepcja w dawnej Rzeczypospolitej i na Śląsku, praca doktorska, Uniwersytet Wrocławski 2021; T. Fatalski Errata do… autobiografii. Mankamenty Lebensbeschreibung Carla Dittersa von Dittersdorfa, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” nr 49 (2/2021).