Delius [d’í:ljes] Frederick (Fritz) Theodore Albert, *29 I 1862 Bradford, †10 VI 1934 Grez-sur-Loing (Seine-et-Marne), angielski kompozytor. Przodkowie Deliusa pochodzili z Niemiec. Początkowo uczył się gry na fortepianie i skrzypcach. W latach 1884–86 był hodowcą pomarańczy w Solano Grove na Florydzie; tam poznał muzykę Afroamerykanów i pobierał naukę teorii u miejscowego nauczyciela — T. Warda. W latach 1886–88 studiował w konserwatorium w Lipsku, m.in. u S. Jadassohna i C. Reineckego; zaprzyjaźnił się wówczas z E. Griegiem, który namówił go do wyjazdu do Paryża i następni wprowadził w paryskie środowisko artystyczne. Od 1888 Delius zamieszkał na stałe we Francji; do 1899 przebywał w Paryżu, gdzie zaprzyjaźnił się m.in. a P. Gauguinem i E. Munchem, tam również związał się z Jelką Rosen, malarką, która pozostawiła szereg cennych portretów malarskich i rzeźbiarskich Deliusa. Wraz z nią przeniósł się w 1899 do Grez-sur-Loing. Rozwój zawleczonej z Florydy choroby spowodował w 1924 paraliż i utratę wzroku; mimo to Delius tworzył nadal, dyktując kilka ostatnich utworów swojemu sekretarzowi, angielskiemu muzykowi, E. Fenby’emu. W 1929 odbył się — z inicjatywy T. Beechama — pierwszy festiwal muzyki Deliusa w Londynie; w 1962 powstało w Anglii Delius Society, założone przez R. Gibsona.
Źródła pomysłów twórczych Deliusa to m.in. folklor Afroamerykanów, sztuka skandynawska, angielska, niemiecka i francuska. Intonacje afroamerykańskie, z którymi Delius zetknął się podczas pobytu na Florydzie, znalazły oddźwięk głównie w jego wczesnych kompozycjach (poemat symfoniczny Hiawatha, opera Koanga, wariacje Appalachia na temat pieśni niewolników Oh Honey, I Am Corning Down the River on the Morning). Zainteresowania literaturą i muzyką skandynawską datują się od początku przyjaźni Deliusa z Griegiem; przejawy ich odnajdujemy m.in. w On Hearing the First Cuckoo in Spring, gdzie Delius posłużył się cytatem norweskiej melodii ludowej, ponadto w inspirowanej zbiorem norweskich bajek balladzie symfonicznej Eventyr, a przede wszystkim w licznych utworach wokalno-instrumentalnych i w pieśniach, gdzie Delius chętnie sięgał po teksty norweskich i duńskich poetów. Bliski kompozytorowi był także poeta amerykański W. Whitman; przykładem silnego zespolenia jego poezji z muzyką Deliusa jest wokalno-instrumentalny poemat Sea Drift, wiernie oddający typ emocjonalizmu zawartego w tekście. Inspiracja folklorem angielskim widoczna jest m.in. w rapsodii Brigg Fair, gdzie angielska melodia ludowa stanowi temat wariacji. Delius podzielał również powszechne w tym czasie zainteresowanie twórczością F. Nietzschego, co najdobitniej przejawiło się w A Mass of Life. W twórczości Deliusa nastąpiło zderzenie elementów płynących z fascynacji sztuką i poetyką Północy (melancholijna nastrojowość wynikająca z preferencji wolnych temp, unikania ostrych kontrastów, przestrzegania jednorodności ekspresji i stosowania przyciszonej dynamiki) z impulsami płynącymi ze zbliżenia do francuskiego impresjonizmu, zwłaszcza w dziedzinie tonalności i sposobu kształtowania melodyki (paralelny ruch akordów, skale modalne, krótkie frazy melodyczne, powtarzanie lub wariacyjne opracowanie tematu). Delius nie przejął jednak w pełni impresjonistycznej techniki orkiestrowej, stosując bardziej nasycone brzmienia. Osobliwą cechą muzyki Deliusa jest obsesyjne występowanie w jego utworach (m.in. Paris, Life’s Dance, A Village Romeo and Juliet, Sea Drift, Koncert skrzypcowy) formuły melodycznej zawierającej następstwo dwu interwałów o kierunku wznoszącym (sekunda i skok kwartowy lub kwinto wy) i trzech o kierunku opadającym (sekunda, skok kwartowy lub kwintowy i ponownie sekunda). Na tle zachowawczo i akademicko zorientowanej twórczości współczesnych mu angielskich kompozytorów, jak E. Elgar, J. Ireland, A. Bax, twórczość Deliusa wyróżnia się dzięki znacznie bardziej radykalnemu nastawieniu wobec zagadnień języka dźwiękowego.
Literatura: M. Walker, S. Upton Delius Discography, Londyn 1973; R. Threlfall A Catalogue of the Compositions of Frederick Delius, Londyn 1977; C. Delius Frederick Delius. Memories of my Brother, Londyn 1935; E. Fenby Delius as I knew him, Londyn 1936, 2. wyd. 1948 (przedr. 1975), 3. wyd. 1966; M. Chop Frederick Delius, Berlin 1907; P. Heseltine Frederick Delius, Londyn 1923, 2. wyd. 1952 (przedr. 1974); R.H. Hull Delius, Londyn 1928; A. Hutchings Delius, Londyn 1948; Th. Beecham Frederick Delius, Londyn 1959, 2. wyd. 1975; E. Fenby Delius, Londyn 1971; L. Carley, R. Threlfall Delius and America, Londyn 1972; A. Jefferson Delius, Londyn 1972; L. Carley Delius. The Paris Years, Londyn 1975; C. Palmer Delius. Portrait of Cosmopolitan, Londyn 1976; L. Carley, R. Threlfall Delius. A Life in Pictures, Londyn 1977; R. Threlfàll Frederick Delius. A Supplementary Catalogue, Londyn 1986; Delius. A Life in Letters, t. 1: 1862–1908, t. 2: 1909–1934, wyd. L. Carley, Londyn 1983, 1988
R. Threlfàll Delius’s Unknown Opera „The Magic Fountain”, „Studies in Music” XI, 1977 (Australia); D. Redwood Flecker and Delius. The Making of „Hassan”, Londyn 1978; U. Frandsen Frederick Delius (1862–1934). Ein Verzeichnis der in öffentlichen Musikbibliotheken der Bundesrepublik Deutchland (Alte Bundesländer) vorhandenen Werke, „Forum Musikbibliothek” IV, 1992; M. Pilkington Delius, Bridge and Somervell, Londyn 1993; R. Threlfàll Delius’ Musical Apprenticeship. Incorporating a Survey of the Leipzig Notebooks, Londyn 1994.
Instrumentalne:
orkiestrowe:
poematy symfoniczne — Hiawatha 1888, tryptyk Summer Evening, Winter Night, Spring Morning 1890, Paa Vidderne (Sur les cimes), wg H. Ibsena, 1892, La ronde se déroule, wg H. Rodego, 1899, (2. wersja pt. Life’s Dance 1901), Paris. The Song of a Great City 1899
Florida, suita, 1887
Rhapsodic Variations 1888
Over the Hills and Far Away, uwertura fantastyczna, 1897
Brigg Fair. An English Rhapsody 1907
In a Summer Garden, rapsodia, 1908
Dance Rhapsody no. 1 1908
On Hearing the First Cuckoo in Spring, Summer Night on the River, dyptyk na małą orkiestrę, 1912
North Country Sketches 1913–14
Dance Rhapsody no. 2 1916
Eventyr (Once Upon a Time), ballada symfoniczna wg P. Asbjornsena, 1917
A Song Before Sunrise na małą orkiestrę, 1918
A Poem of Life and Love 1918
Irmelin Prelude 1931
Fantastic Dance 1931
na instrument solo i orkiestrę:
Sagen na fortepian i orkiestrę, 1890
Legende na skrzypce i orkiestrę, 1895
Koncert fortepianowy c-moll 1897, 2. wersja 1906
Koncert podwójny na skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę, 1916
Koncert skrzypcowy 1916
Koncert wiolonczelowy 1921
Caprice and Elegy na wiolonczelę i orkiestrę, 1930
kameralne:
3 kwartety smyczkowy, 1888, 1893, 1916
4 sonaty na skrzypce i fortepian, 1892, 1914, 1923, 1930
Sonata wiolonczelowa 1916
drobne utwory fortepianowe
Wokalno-instrumentalne:
liczne pieśni solowe do słów poetów norweskich (B. Bjørnson, H. Ibsen) i duńskich (J.P. Jacobsen, H. Drachmann, L. Holstein) oraz P.B. Shelleya, P. Verlaine’a, F. Nietzschego i in.
Paa Viddeme na recytatora i orkiestrę, sł. H. Ibsen, 1888
Sakuntala na tenor i orkiestrę, sł. H. Drachmann, 1889
7 Danish Songs na głos i orkiestrę, sł. H. Drachmann, J.P. Jacobsen, 1897
Cynara na baryton i orkiestrę, sł. E. Dawson, 1907
La lune blanche na głos i orkiestrę, sł. P. Verlaine, 1910
A Late Lark na głos i orkiestrę, sł. W.E. Henley, 1925
na głos i/lub chór i orkiestrę:
Mitternachtslied (Zarathustras Night-song), na baryton, chór męski i orkiestrę, sł. F. Nietzsche, 1898 (później włączona do A Mass of Life)
Appalachia, wariacje na chór i orkiestrę, 1903
Sea Drift na baryton, chór i orkiestrę, sł. W. Whitman, 1904
A Mass of Life na głosy solowe, chór i orkiestrę, sł. F. Nietzsche, 1908
Songs of Sunset na mezzosopran, baryton, chór i orkiestrę, sł. E. Dawson, 1906–07
An Arabesk na baryton, chór i orkiestrę, sł. J.P. Jacobsen, 1911
A Song of the High Hills na chór i orkiestrę, bez tekstu, 1911
Requiem na sopran, baryton, chór i orkiestrę, sł. H. Simon, 1914–16
Songs of Farewell na chór i orkiestrę, sł. W. Whitman, 1930
Idyll. Once I passed through a populous city na sopran, baryton i orkiestrę, 1932
Sceniczne:
opery:
Irmelin, libretto kompozytora, 1892, wyst. Oksford 1953
The Magic Fountain, libretto kompozytora, 1895
Koanga, libretto C.F. Keary wg powieści The Grandissimes G.W. Cable’a, 1897, wyst. Eberfeld 1904
A Village Romeo and Juliet, libretto C.F. Keary wg powieści Romeo und Julia auf dem Dorfe G. Kellera, 1901, wyst. Berlin 1907
Margot la rouge, libretto Rosenvol, 1902
Fennimore and Gerda, libretto kompozytora wg powieści Niels Lyhne J.P. Jacobsena, 1910, wyst. Frankfurt n. Menem 1919
***
muzyka sceniczna, m.in. do Folkeraadet G. Heiberga, wyst. Christiania (obec. Oslo) 1897.