Clemens non Papa

Clemens non Papa, przydomek używany od 1546, właściwie Jacques Clement, *ok. 1510–15 prawdopodobnie Middelburg (Walcheren), †prawdopodobnie po 21 IV 1555 Diksmuide (Flandria zachodnia), flamandzki kompozytor. Życiorys Clemensa non Papa jest mało znany. Od III 1544 do VI 1545 był kolejno – śpiewakiem, zastępcą mistrza i od 26 III 1545 mistrzem chóru chłopięcego w kościele św. Donata w Bruges; przed 1549 kierował kapelą w Beaumont na dworze Philippe’a de Croÿ diuka d’Aerschot. Od 1 X do 24 XII 1550 działał w chórze kaplicy bractwa Matki Boskiej w katedrze w ‘s-Hertogenbosch, wreszcie kierował kapelą w Diksmuide. Nie jest wykluczone, że ok. 1538 przebywał w Paryżu, a ok. 1546 w Ypern, być może także w Antwerpii, Dordrecht i Lejdzie – brak jednak źródłowego potwierdzenia tych informacji. Pierwsze utwory opublikował w Paryżu u P. Attaingnanta; ostatnim jego utworem był 4-głosowy motet Hic est vere martyr, którego rkp. zachowany w jednej z bibliotek w Leuven zawiera notatkę: „Ultimum opus Clementis non Papae anno 1555 21 Aprilis”.

Clemens non Papa jest jednym z najwybitniejszych kompozytorów niderlandzkich działających w połowie XVI w. Jego styl charakteryzuje wokalna faktura a cappella, linearyzm głosów, przeimitowanie jako podstawowa zasada konstrukcyjna. Mistrzostwo techniczne i inwencja twórcza pozwoliły mu na znaczne udoskonalenie przejętego od Gomberta sposobu komponowania. Clemens non Papa precyzyjnie wypracowuje frazy tekstowo-muzyczne, użyte w imitacji syntaktycznej, kształtuje melodie swobodnie i z rozmachem, poddając je równocześnie ścisłym rygorom traktowania dysonansów. Forma jego utworów jest plastyczna i przejrzysta, głównie dzięki opanowaniu swobodnej techniki kontrapunktycznej w fakturze 5-głosowej. Clemens non Papa odegrał ważną rolę w rozwoju chromatyki, uważany bywa za twórcę tzw. ukrytej chromatyzacji. Chromatykę traktuje jako środek techniczny, a nie wyrazowy; występujące w jego utworach transpozycje fraz stanowią o oryginalności brzmienia.

Na czoło twórczości Clemensa non Papa wysuwają się motety, w których znalazły odbicie najbardziej typowe cechy stylu niderlandzkiego tego okresu. Większość jego motetów to utwory liturgiczne, bardzo często oparte na tekstach biblijnych; tylko 3 motety mają tekst świecki (np. Musica Dei donum); kilka motetów jest dwutekstowych (np. Fremuit spiritu Jesus), przy czym drugi tekst opracowany w długich wartościach nut umieszczany bywa często w głosie najwyższym. Najczęściej spotyka się motety 2-częściowe, a w ich ramach układy responsorialne abcb (Angelus Domini, Jerusalem surge). Utwory oparte na krótkich tekstach Clemens non Papa rozbudowuje szeroko poprzez powtarzanie słów i zdań, każdorazowo odmiennie opracowywanych muzycznie (Erravi sicut ovis). Jednocześnie posługuje się szeregiem formuł melodycznych przez siebie utworzonych i stosowanych w różnych utworach; w nieznacznym tylko stopniu korzysta z materiału melodycznego chorału. Faktura utworów jest polifoniczna, często nota contra notam, niekiedy wzbogacona kanonem lub przebiegami zbliżonymi do fauxbourdonu, co nadaje jej nieco archaiczny charakter (Credo z mszy Misericorde). Układ głosów jest charakterystyczna dla polifonii niderlandzkiej tego okresu, przeważa 5-głos, nadal utrzymuje się 4-głos, czasem pojawiają się bardziej rozbudowane układy 6–8-głosowe. Na ogół w utworach o większej liczbie głosów Clemens non Papa stosuje jednolitą strukturę polifoniczną, rzadko czyni użytek z możliwości grupowania głosów (np. dwuchórowy motet Pater peccavi). W 7-głosowym motecie Ego flos campi dzieli utwór na dwie alternujące grupy – górną 3-głosową i dolną 4-głosową. Często wbrew zasadom linearyzmu faworyzuje głos najwyższy. Interesujące jest posługiwanie się, zwłaszcza w głosie najniższym, formułami ostinatowymi (Angelus Domini, Fremuit spiritu Jesus), chwyt ten powtarzany jest również na terenie mszy (Missa „Languir me fault”). Kompozytor posługiwał się imitacją ścisłą na początku utworu lub części, a swobodną w toku utworu. Szczególną uwagę przywiązywał do wypracowywania fraz do imitacji inicjalnych, stosuje frazy 2- lub 1-częściowe zakończone melizmatem, w przeprowadzeniach imitacyjnych stosuje kombinacje ścisłego i swobodnego naśladowania oraz wariacyjność. Naczelną zasadą jest zgodność budowy frazy z akcentami tekstu słownego. Rytmika motetów jest prosta i przejrzysta; fragmenty w metrum trójdzielnym wiążą się najczęściej ze zmianami fakturalnymi (homofonia). Clemens non Papa najśmielej eksperymentował w zakresie praktyki musica ficta właśnie w motetach, używa tutaj też odpowiedzi tonalnych (Super ripam Jordanis). Nie interesował się malarstwem dźwiękowym; w motetach spotykamy jedynie obiegowe formuły służące ilustracji tekstu; dla podkreślenia wyrazu muzycznego najczęściej posługuje się skokami interwałowymi, np. małą sekstą (Vox in Rama).

Msze Clemensa non Papa należą do gatunku missae parodiae, w powszechnie wówczas stosowanej postaci. Modelami mszy są chansons własne (Misericorde au martir, Languir me fault) i innych kompozytorów: N. Gomberta (En espoir), C. de Sermisy (Or combien), A. Willaerta (A la fontaine du prez), P. de Manchicourta (J’ay veu le cerf ) oraz motety własne (Ecce quam bonum, Pastores quidnam vidistis) lub innych kompozytorów: Lupusa (Quam pulchra es, Spes salutis), P. de Manchicourta (Caro mea), L. Hellincka (Panis quem ego dabo) i M. Lassona (Virtute magna). Jedynie model Missa Gaude lux Donatiane pozostał nierozszyfrowany. Clemens non Papa różnie traktuje modele mszy, wykorzystuje je w pełni bądź tylko fragmentami, często uzupełnia materiał mszy o tematy pochodzące z własnej inwencji; w mszy Misericorde używa obu chansons napisanych do tego samego tekstu. Msze charakteryzuje faktura polifoniczna z użyciem kontrapunktu ścisłego i swobodnego, wyrazistość motywów inicjalnych, przejrzystość struktury tekstowo-muzycznej, szerokie wykorzystanie techniki wariacyjnej. Stosuje dosłowne lub wariacyjne repetycje fraz w różnych miejscach tekstu (np. msze Caro mea i Ecce quam bonum), niekiedy wprowadza kanon (msza Virtute magna) lub przebiegi homofoniczne (msza Or combien). Wyjątek wśród mszy Clemensa non Papa stanowi Missa pro defunctis, oparta, zgodnie z powszechnie wówczas stosowaną praktyką w mszach żałobnych, na cantus firmus z chorału gregoriańskiego.

Clemens non Papa jest autorem muzycznego opracowania psałterza do holenderskiego przekładu psalmów, dokonanego przez Willema van Zuylene van Nyevelta, pt. Souterliedekens. Jest to zbiór prostych, 3-głosowych opracowań, przeznaczonych do użytku domowego, opartych dokładnie na 1-głosowym wzorze, wydanym w Antwerpii w 1540 przez Symona Cocka. Śpiewnik ten, podobnie zresztą jak i opracowanie Clemensa non Papa, zyskały dużą popularność zarówno dzięki tekstom w języku narodowym, jak i melodiom zaczerpniętym przede wszystkim z flamandzkiej pieśni ludowej (nieliczne tylko melodie pochodzą ze znanych francuskich i niemieckich pieśni oraz z hymnodii łacińskiej).

Chansons francuskie Clemensa non Papa należą do typu pieśni polifonicznej; zdarza się, iż kompozytor stosuje w nich nawet skomplikowane środki kontrapunktyczne (Languir me fault) oraz powiększa liczbę głosów do sześciu a nawet ośmiu. Na ogół są to typowe utwory rozrywkowe o prostej, diatonicznej melodyce, niekiedy o budowie repetycyjnej, przypominającej chanson paryską (Frisque et galliard). Znajdują się wśród nich utwory liryczne, nawet elegijne (Pour une las j’endure, Incessament suis triste), najczęściej jednak humorystyczne (Entre vous filles) i bachiczne (La la la maître Pierre) śpiewane podczas uczt (Jouons, jouons beau jeu). Niektóre chansons ujawniają pomysłowość melodyczną i kontrapunktyczną (Une fillette bien gorrière) oraz mistrzostwo konstrukcyjne (C’est a grand tort). W pieśniach do tekstów flamandzkich wykorzystywał w szerszym zakresie fakturę akordową i zmienność metrorytmiczną.

Twórczość Clemensa non Papa odegrała ważną rolę w rozwoju muzyki polifonicznej XVI w. Opracowania jego utworów, zwłaszcza chansons i motetów znajdują się w repertuarze większości tabulatur organowych i lutniczych z XVI i XVII w., m.in. w tabulaturach lutniczych V. Bakfarka z 1565 i 1569 (Circumdederunt me viri, Erravi sicut ovis, Jesu nomen sanctissimum) oraz w rękopiśmiennej tabulaturze na instrumenty klawiszowe z 1585 w Archiwum Wojewódzkiego w Gdańsku sygn. Vn 123 (Deus in adiutorium, Je prens en gre). Do niektórych zdobyczy Clemensa non Papa, m.in. w zakresie kształtowania wokalnego stylu a cappella, wzajemnych relacji głosów (zwłaszcza w strukturach 6-głosowych), wypracowywania formuł ostinatowych, zaczątków dramatyzmu w motetach biblijnych, dwudzielności formy itp. nawiązali w swej twórczości dwaj najwybitniejsi przedstawiciele późnego renesansu – O. di Lasso i G.P. da Palestrina. Oni też, a także Jacobus Vaet i inni kompozytorzy wykorzystywali utwory Clemensa non Papa jako modele do wielu missae parodiae.

Literatura: J. Schmidt-Görg Die Messen des Clemens non Papa, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” IX, 1926/27; K.Ph. Bernet Kempers Zur Biographie Clemens non Papas, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” IX, 1926/27; K.Ph. Bernet Kempers Jacobus Clemens non Papa und seine Motetten, Augsburg 1929; K.Ph. Bernet Kempers Die Souterliedekens des Clemens Jacobus non Papa, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XII, XIII, 1928, 1929; E.E. Lowinsky Two Motets Wrongly Ascribed to Clemens non Papa, „Revue Belge de Musicologie” II, 1948; K.Ph. Bernet Kempers Die Messe „En espoir” der Jacobus Clemens non Papa, w: ks. pam. J. Schmidt-Görga, Bonn 1957; K.Ph. Bernet Kempers Jacobus Clemens non Papa’s Chansons in their Chronological Order, „Musica Disciplina” XV, 1961; K.Ph. Bernet Kempers Zum Todesjahr des Clemens non Papa, w: ks. pam. K.G. Fellerera, Ratyzbona 1962; K.Ph. Bernet Kempers Bibliography of the Sacred Works of Jacobus Clemens non Papa. A Classified List with a Notice on his Life, „Musica Disciplina” XVIII, 1964; E.S. Beebe Mode, Structure and Text Expression in the Motets of Jacobus Clemens non Papa. A Study of Style in Sacred Music, Yale University, New Haven 1979 (dysertacja); K.Ph. Bernet Kempers Text und Proportionsvorschrift zugleich. Die Motette „Me oportet minui” von Clemens non Papa, w: Musicae scientiae collectanea, ks. pam. K.G. Fellerera, red. H. Hüschen, Kolonia 1973; E.S. Beebe Text and Mode as Generators of Musical Structure in Clemens non Papa’s „Accesserunt ad Jesum”, w: Music and Language, «Studies in the History of Music» I, red. E.S. Beebe i in., Nowy Jork 1983; R. Toft Traditions of Pitch Content in the Sources of Two Sixteenth-Century Motets, „Music and Letters” LXIX, 1988; J. van Benthem Lazarus versus Absalon. About Fiction and Fact in the Netherlands Motet, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XXXIX, 1989; Clemens non Papa. Alphabetisches Verzeichnis seiner Motetten. Mit Angaben der Stimmenzahl, Originalschlüsselung, Finalis und Fundstelle in der Gesamtausgabe (CMM 4, 1951–76), red. M. Cordes i U. Kiefner, „Jahrbuch Alter Musik” I, 1989; E.S. Beebe Why Clemens non Papa Did Not Need a „Secret Chromatic Art”, w: Musical Humanism and Its Legacy, ks. pam. C.V. Paliski, red. N. Kovaleff Baker i B. Russano Hanning, Stuyvesant (Nowy Jork) 1992; C.A. Elias Imitation, Fragmentation and Assimilation of Chansons in the Masses of Gombert, Clement and Crecquillon. A Kaleidoscopic Process, dysertacja Chicago University, 1994; H.M. Brown Clemens non Papa, the Virgin Mary and Rhetoric, w: Musicologia humana, ks. pam. W. i U. Kirkendale’ów, red. S. Gmeinwieser, D. Hiley i J. Riedlbauer, «Historiae Musicae Cultores Biblioteca» LXXIV, Florencja 1994.