Cavalieri, Emilio de

Cavalieri [ka~] Emilio de, *przed 1550 Rzym, †11 III 1602, włoski artysta-dyletant działający głównie na polu muzyki i teatru.

Pochodził z zamożnej szlachty rzymskiej. Pierwszym śladem jego działalności muzycznej jest kierowanie kapelą Oratoria del SS. Crocefisso przy kościele S. Marcello w Rzymie, wykonującej repertuar laud wielkopostnych; funkcję tę przejął w 1578 po swym bracie, Mario, działającym tamże w latach 1568–78. Cavalieri odznaczył się na tym stanowisku wielką inicjatywą.

W Rzymie zetknął się z kardynałem Ferdynandem de Medici, który objąwszy wielkoksiążęcy tron toskański powierzył mu 3 IX 1588 urząd zarządcy imprez artystycznych i organizatora uroczystości dworskich we Florencji (wcześniej funkcję tę pełnił G.M. Bardi). W tym charakterze działał Cavalieri do końca 1600 organizując i współorganizując przedstawienia, które mają ogromne znaczenie dla historii dramatu muzycznego.

W 1589, podczas wielkich uroczystości weselnych księcia Ferdynanda, wystawił wraz z Bardim obmyślony przez tego ostatniego bogaty inscenizacyjnie oraz niekonwencjonalny muzycznie cykl intermediów do komedii Bargagliego La Pellegrina. Autorstwa Cavalieriego był tam madrygał Godi turba mortal oraz końcowy ustęp taneczny O che nuovo miracolo, zaprojektowany przezeń również choreograficznie. W 1590 Cavalieri zorganizował w karnawale wykonanie Aminty T. Tassa z intermediami śpiewanymi, do których prawdopodobnie napisał muzykę. W tymże roku przy współpracy poetki Laury Giudiccioni-Lucchesini wystawił dwa niewielkie dramaty pastoralne: Satiro i Disperazione di Fileno. 29 X 1595 Cavalieri wystawił ze swoją muzyką Il gioco della cieca, opartą na 2. scenie z III aktu Il pastor fido G.B. Guariniego (w adaptacji L. Giudiccioni), a 5 X 1600 z okazji zaślubin Marii de Medici z królem francuskim Henrykiem IV, Dialogo di Giunone e Minerva. Jeszcze w Rzymie, jak również w czasie swej działalności we Florencji, Cavalieri inicjował i doglądał budowy organów (sprowadził do ich wykonania organmistrza F. Palmieriego z Rzymu), sam projektował organy enharmoniczne umożliwiające, dzięki podziałowi całego tonu na 10 części, realizowanie greckich gatunków – chromatycznego i enharmonicznego; 3 takie instrumenty zbudowano dla Florencji i Pizy. W latach 1590–1600 Cavalieri co najmniej sześć razy przebywał w Rzymie, częściowo w misjach dyplomatycznych dworu toskańskiego; jednocześnie prowadził tam działalność muzyczną, m.in. w Oratorio del SS. Crocefisso. W II 1600 wystawił u Filipinów w Oratorio di S. Maria in Vallicella Rappresentazione di Anima e di Corpo, oryginalne widowisko, w całości śpiewane, pod względem formy tekstu (opartego na laudzie Agostina Manni) nawiązujące do tradycji moralitetowej. Niezadowolony z układu stosunków na dworze Cavalieri opuścił z końcem tegoż roku Florencję i powrócił do Rzymu, gdzie kilkanaście miesięcy później zmarł.

Wobec rozlicznych zainteresowań i obowiązków Cavalieriego komponowanie stanowiło tylko margines jego działalności; twórczość Cavalieriego jest niewielka, ale dla historii muzyki posiada zasadnicze znaczenie. Jako pierwszy Cavalieri stworzył bowiem widowisko dramatyczne (1590), w którym cały tekst był śpiewany według założeń naśladowania praktyki antycznej, zaś jego Rappresentazione to pierwszy wydrukowany (1600) utwór z zastosowaniem stile recitativo i z rozwiniętym basso continuo. Dramaty pastoralne Cavalieriego z 1590 i 1595 nie zachowały się. Istnieją sugestie, że próbką ich stylu w partiach nierecytatywnych może być Io piango Filli, aria cantata et sonata al modo antico. Godi turba mortal z VI intermedium zawartego w Intermedii et concerti reprezentuje typową stylistykę ostatniej ćwierci XVI w. Jest to 4-głosowa struktura polifoniczna wykonywana w całości instrumentalnie, której głos najwyższy przeznaczony jest także (w wersji zornamentowanej) na solo wokalne. Takie same właściwości stylistyczne wykazuje również pierwszy utwór z I intermedium – Dalle più alte sfere, którego autorstwo jest jednak niepewne (w druku przypisany Antonio Archileiemu, lecz w opisach uroczystości florenckich określony przez Bartolomea di Rossi jako utwór Cavalieriego). Najbardziej znaną i rozpowszechnioną kompozycją było ballo O che nuovo miracolo zamieszczone jako ostatni utwór VI intermedium. Jego bas stał się powszechnie znany pod tytułami: Ballo del Gran Duca, Aria di Firenze lub Ballo di palazzo. W. Kirkendale zidentyfikował 128 kompozycji anonimowych i nieanonimowych opartych właśnie na tym basie i związanych z melodią o stałym schemacie harmonicznym. Jest to melodia do 6-wersowego 8-zgłoskowca. Sam Cavalieri poddaje ową melodię wyszukanym zmianom rytmicznym, które nadają jej cechy różnych tańców: pawany, gagliardy, kuranta. W 40 lat później G.B. Doni określi O che nuouo miracolo jako najlepszą realizację stylu antycznego w zakresie tańca. Druk Intermedii et concerti zaopatrzony jest w dokładny opis i schemat choreotechniczny tego tańca, ułożony przez samego Cavalieriego. Rappresentazione di Anima e di Corpo wywodzące się treściowo z typu rappresentazione sacra jest w historii muzyki zjawiskiem zupełnie wyjątkowym, które zainspirowało wszystkie odmiany muzyki dramatycznej. Przedmowa do drukowanej partytury podaje zasady wystawienia utworu, obejmując problematykę miejsca wystawienia, realizacji aktorsko-śpiewaczej oraz muzyki, przede wszystkim instrumentów. Jest to szczególnie cenne świadectwo pojmowania muzyki scenicznej jako integralnej części realizowanego przedstawienia. Naczelną ideą Cavalieriego przy tworzeniu muzyki do Rappresentazione było, „by ten rodzaj muzyki, przezeń odnowiony, pobudzał do różnych uczuć”. W owym oddziaływaniu na affetti Cavalieri widział istotę nawiązania do muzyki antycznej. Charakterystyczną cechą melodyki Cavalieriego jest wyraźnie descendentalny charakter poszczególnych fraz, pogłębiony jeszcze stosunkowo częstym użyciem skoków od kwarty do septymy w dół. Tekst Rappresentazione realizowany jest w 40% chóralnie lub zespołowo. Są to prawie wyłącznie opracowania homorytmiczne o stosunkowo dużym udziale rytmów tanecznych. Melodykę partii solowych sprowadzić można do pięciu podstawowych fraz muzycznych (zazwyczaj 7-nutowych, co jest związane z 7-zgłoskowym wersem tekstu), które są wielokrotnie powtarzane i wariacyjnie przetwarzane we wszystkich partiach solowych. Jedynie nieznaczny procent fraz odbiega od tych schematów, otrzymując bardziej emfatyczny lub ilustracyjny charakter.

Lamentacje i responsoria skomponowane najprawdopodobniej w 1599 składają się z ustępów solowych z akompaniamentem basso continuo oraz ustępów chóralnych o fakturze 5-głosowej, akordowej, tradycyjnie prostej w tego typu utworach. W melodyce partii solowych nie występują elementy recytatywu. Kompozytor wprowadza tu frazy emfatyczne, stosując ówczesne środki retoryki muzycznej. Wprowadza też ustępy enharmoniczne na sposób grecki, a więc z zastosowaniem ćwierćtonów, i to zarówno w partii wokalnej, jak i basso continuo. Utwory te wykonywane były w Pizie, gdzie dwór medycejski spędzał okres Wielkiego Postu i gdzie Cavalieri zainstalował odpowiednie enharmoniczne organy swego projektu. Lamentacje Cavalieriego są najwcześniejszym przykładem użycia basso continuo do muzyki liturgicznej.

Literatura: A. Solerti L. Giudiccioni ed E. de Cavalieri, „Rivista Musicale Italiana” IX, 1902; A. Solerti Le origini del melodramma, Turyn 1903, 2. wyd. Bolonia 1969; A. Solerti Gli albori del melodramma, Mediolan 1905, 2. wyd. Bolonia 1969; D. Alaleona Studi su la storia dell’oratorio in Italia, Turyn 1908, wyd. 2 pt. Storia dell’oratorio musicale in Italia, Mediolan 1945; H. Prunières Une lettre inédite d’E. de Cavalieri, „La Revue Musicale” IV 1923; U. Rolandi E. de’ Cavalieri, il Granduca Ferdinando e l’ „Inferigno”, „Rivista Musicale Italiana” XXXVI, 1929; N. Pirrotta Temperaments and Tendencies in the Florentine Camerata, „The Musical Quarterly” XL, 1954; C.V. Palisca Musical Asides in the Diplomatic Correspondence of E. de’Cavalieri, „The Musical Quarterly” XLIV, 1963; T. Antonicek E. de’ Cavalieri und seine „Rappresentazione di anima e di corpo”, Österreichische Musikzeitschrift XXIX, 1969; W. Kirkendale E. de Cavalieri a Roman Gentleman at the Florentine Court, w: Memorie e contributi alla musica dal medioeoo all’ età moderna offerti a F. Ghisi nel settantesimo compleanno, t. 2, Bolonia 1971; W Kirkendale L’aria di Fiorenza, id est il Ballo del Gran Duca, Florencja 1972; W. Kirkendale Cavalieri, w: Dizionario Biografico dei Italiani, t. 17, Rzym 1973; R. Scholz, H. Scholz-Michelitsch E. de Cavalieris „Rappresentazione di Anima e di Corpo”, w: De ratione in musica, ks. pamiątkowej E. Schenka, Kassel 1975; H.E. Smither A History of the Oratorio, t. 1, Chapel Hill 1977; A. i Z.M. Szweykowscy „Rappresentazione di Anima e di Corpo” E. dei Cavalieri – muzyka dla sceny, „Muzyka” XXVII, 1983 nr 1 (zawiera także polskie tłumaczenie przedmowy Cavalieriego); Z.M. Szweykowski, A. Szweykowska Rappresentazione di anima e di corpo Cavalieriego. Muzyka dla sceny, „Muzyka” 1983 nr 1; M.C. Bradshaw Cavalieri and Early Monody, „The Journal of Musicology” IX, 1991; M.C. Bradshaw Text and Tonality in Early Sacred Monody (1599–1603), Musica Disciplina” XLVII, 1993; W. Kirkendale The Court Musicians in Florence during the Principate of the Medici, Florencja 1993; W. Kirkendale L’opera in musica prima del Peri. Le pastorali perdute di Laura Guidiccioni ed E. de’ Cavalieri, w: Firenze e la Toscana dei Medici nell’Europa del ’500, red. N. Pirrotta, Florencja 1993; C.V. Palisca Musical Asides in the Diplomatic Correspondence of E. De’Cavalieri, Nowy Jork 1994; W. Kirkendale E. de’ Cavalieri „Gentiluomo Romano”. His Life and Letters, His Role as Superintendent of All the Arts at the Medici Court, and His Musical Compositions, Florencja 2001.