Benda, Jiří Antonín

Benda Jiří Antonín, Georg Anton, ochrzcz. 30 VI 1722 Nové Benátky, †6 XI 1795 Köstritz (k. Altenburga, Saksonia), syn Jana Jiřego, czeski kompozytor i skrzypek. Od 1735 był uczniem gimnazjum pijarów w Kosmonosach, a w latach 1739–42 gimnazjum jezuitów w Jičinie. W 1742 wyjechał z rodziną do Berlina, gdzie do 1749 grał na skrzypcach w kapeli królewskiej. W latach 1750–78 przebywał na dworze książęcym w Gocie. W latach 1765–66 wyjechał na 6 miesięcy do Włoch (Turyn, Wenecja, Rzym): w Wenecji spotkał się z J.A. Hassem. W 1770 został mianowany kapelmistrzem dworskim w Gocie. W 1778 porzucił dotychczasową służbę i wyjechał do Hamburga, a następnie do Wiednia. W VI 1779 kierował w Berlinie przedstawieniami kilku swych utworów: Ariadne auf Naxos, Medea, Romeo und Julie i Der Dorfjahrmarkt. Prawdopodobnie w VIII 1779 powrócił do Goty, aby starać się o emeryturę. W 1781 dyrygował w Paryżu swym singspielem Romeo und Julie. W 1783 przeniósł się do Ohrdrufu k. Goty, a 1788 do Ronneburga. Zimą 1786 wyjechał do Mannheimu, gdzie w 1787 wystawiono jego singspiel Das tartarische Gesetz. Dotychczas przypuszczano, że to on właśnie był owym „sławnym skrzypkiem” o nazwisku Benda, który 16 XI 1787 wystąpił wraz z żoną śpiewaczką w Teatrze Narodowym w Warszawie, jednak według ostatnich badań (A. Żórawska-Witkowska) był to Friedrich Ludwig Benda, z żoną, śpiewaczką Felicitą Agnesią, z domu Rietz.

Benda jest reprezentantem wczesnego klasycyzmu niemieckiego, zasłużonym w historii muzyki przede wszystkim dzięki twórczości dramatycznej. Uprawiał głównie dwa gatunki: melodramat i singspiel. Szczególne znaczenie mają jego melodramaty, które wpłynęły zarówno na twórczość kompozytorów ówczesnych (W.A. Mozart, Ch.G. Neefe), jak i następców. Melodramaty Bendy zawierają wszystkie elementy wyznaczające dalszy rozwój dramatu muzycznego. Swą muzyką starał się Benda podkreślić psychologiczną prawdę dramatu i dramaturgiczną logikę fabuły. Stosował w tym celu kunsztowne środki, jak częste zmiany typu melodyki, harmonii, metrum, tempa, dynamiki oraz odpowiednie operowanie zespołem orkiestrowym. Integrację dzieła uzyskiwał za pomocą motywów przypominających, będących wówczas jeszcze nowością. Doświadczenia zdobyte na terenie melodramatu wykorzystał również w singspielach, zróżnicowanych stylistycznie i tematycznie. Można je podzielić na dwie grupy: o tematyce poważnej (Romeo und Julie, Walder i Das tartarische Gesetz) oraz o tematyce ludowej i wesołej treści (Der Dorfjahrmarkt, Der Holzhauer i Das Findelkind). Kompozytor pieczołowicie dostosowywał do rodzaju singspielu wszystkie środki muzyczne, jak typy arii i recytatywów, rodzaj melodyki czy instrumentacji. Wpływ melodramatu na singspiel zaznaczył się najwyraźniej w stosowaniu recitativo accompagnato i wiązaniu go z arią w scenę o własnym dramaturgicznym rozwoju (Romeo und Julie). W singspielu Walder jeden z dialogów został wręcz opracowany w postaci melodramatu. Pogłębiona muzycznie charakterystyka postaci i sytuacji, żywy udział orkiestry w akcji dramatycznej, drobiazgowe podkreślanie muzyką znaczenia tekstu, wprowadzanie motywów przypominających zdecydowały o przełomowej roli twórczości dramatycznej Bendy, która wyznaczyła drogę jego następcom. Utwory Bendy, m.in. Ariadne auf Naxos i Madea, pojawiły się również na scenach polskich. Wznawiane są obecnie w Czechosłowacji, np. Der Dorfjahrmarkt (TV 1974), Walder (festiwal Musica Bohemica, Brno 1974).

Literatura: R. Hodermann Georg Benda, Koburg 1895; F. Brückner Georg Benda und das deutsche Singspiel, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” V, 1903/04; E. Istel Die Entstehung des deutschen Melodramas, Berlin 1906; Z. Pilková Dramatická tvorba Jiřího Bendy, Praga 1960; K.H. Löbner Georg Benda, sein Leben und sein Werk mit besonderer Berücksichtigung der Sinfonien und Cembalkonzerte, dysertacja, Halle 1967; E. Vogl Garrett Georg Benda, the Pioneer of the Melodrama, w: Studies in 18th Century Music, ks. pam. K. Geiringera, Londyn 1970; F. Lorenz Die Musikerfamilie Benda, t. 2: Georg Anton Benda, Berlin 1971; Z. Pilková Die Familien Bach und Benda, w: Bericht über die Wissenschaftliche Konferenz zum III. Internationalen Bach-Fest, Lipsk 1975, red. W. Felix i in., Lipsk 1977; Th. Bauman Benda, the Germans, and Simple Recitative, „Journal of the American Musicological Society” XXXIV, 1981; Z. Pilková Der Einfluss Jiří Bendas auf das Musikleben in Deutschland, besonders in Thüringen, w ks. materiałów z konferencji w Blankenburg (Harz) 1980, red. E. Thom, Blankenburg 1980; H. Strebel Mozart und Georg Anton Benda, «Acta Mozartiana» XXXV, 1988: W. Drábek Jiří Antonín Benda und die Wiener Klassiker, w: Untersuchungen zur Musikkultur des 18. Jahrhunderts, red. F. Beinroth, Poczdam 1989; F.-D. Meyer Jiří Antonín Benda als Komponist von Kirchenkantaten am Gothaer Hof, «Musik und Gottesdienst» XLVI, 1992; Z. Pilková Die Melodramen Jiří Bendas und die Anfänge dieser Gattung, w: Untersuchungen zu Musikbeziehungen zwischen Mannheim, Böhmen und Mähren im späten 18. und frühen 19. Jahrhundert, red. Ch. Heyter-Rauland i Ch.H. Mahling, Moguncja 1993; A. Żórawska-Witkowska Muzyka na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warszawa 1995.