Zacara, Antonio da Teramo

Zacara [dzak’a:ra], Zacar, Zaccara, Zachara, Zacharie, Antonio da Teramo, Antonius Bernardi Andree de Teramo, *między 1350 a 1360 Teramo (?), †po 19 V 1413, włoski kompozytor, śpiewak i pisarz muzyczny, identyfikowany z Magistrem Zachariasem, kompozytorem i teoretykiem muzyki, a w dawniejszej literaturze mylony z Nicolausem Zachariae. W dokumencie z 1390 wspomniany jako kopista iluminowanych ksiąg liturgicznych i nauczyciel muzyki w Ospedale di Santo Spirito in Sassia w Rzymie; w latach 1391–1408 (?) był śpiewakiem w kapeli i sekretarzem papieskim, a w latach 1412–13 członkiem kapeli antypapieża Jana XXIII w Bolonii.

Kompozycje Zacary zajmują ważne miejsce w muzyce europejskiej przełomu XIV i XV w. Jego wyłącznie wokalna twórczość była stosunkowo dobrze znana w całej Europie. Niektóre utwory pojawiają się w wielu źródłach (w tym w Polsce, w rkp. 8054, Biblioteka Narodowa, dawn. rkp. 52 z Biblioteki Krasińskich w Warszawie i w zaginionych, znanym tylko w odpisie i częściowo w kopii mikrofilmowej, rkp. 378 z Biblioteki Publicznej w Warszawie). W kompozycji świeckich Zacary do tekstów włoskich, francuskich i łacińskich, poza jednostkowymi utworami w formie caccii, madrygału i łacińskiej ballady, dominuje forma ballaty. Wcześniejsze pieśni (np. Ferito m’a d’un amoroso dardo, Non voler, czy Discovi per certanza) utrzymane są jeszcze w stylu F. Landiniego; późniejsze, z tekstami aluzyjnymi politycznie, mają większe rozmiary, występują w nich fragmenty bez tekstu, często technika imitacyjna (Un fior gentil), nota contra notam (Nuda non era) i hocquetus. Muzykę religijną Zacary reprezentują wyłącznie części mszalne Gloria i Credo, przeważnie grupowane w pary, tylko niekiedy połączone wspólnym materiałem muzycznym (np. Gloria „Micinella” i Credo „Cursor”), a często nie mają one charakteru cyklu. Dużą rolę odgrywa w nich technika parodiowania, bowiem niektóre bazują na rozszerzonych opracowaniach ballat, z charakterystycznymi powtórzeniami motywów (np. Gloria „Rosetta”, Gloria „[Un] fior gentil”, Credo „Deus deorum”), lub też występuje łączenie parodii z kontrafakturami. Powtarzające się motywy pojawiają się również w utworach nieparodiowych, np. w Gloria „Gloria laus honor” z tropowanym tekstem. Faktura utworu jest niekiedy zróżnicowana ze względu na stosowanie krótkich fragmentów 1-głosowych (np. na początku Credo), 2-głosowych wstępów (np. Gloria „Ad ogni vento”) lub alterowanie części 2- i 3-głosowych (np. Credo „Deus dorum”). Kontratenor jest z reguły głosem instrumentalnym. Charakterystyczne jest sporadyczne użycie melodii chorałowej w Credo „du vilage (dominicale)”. Dość skomplikowana struktura utworów Zacary, z wieloma fragmentami zawiłymi technicznie i odbiegającymi od powszechnie wówczas stosowanych zasad kompozytorskich, nie została jeszcze dokładnie opisana. Dużą oryginalność tej twórczości wiąże się z wysublimowanym „manieryzmem” epoki ars subtilior. Uważa się, że utwory Zacary, a przede wszystkim ich struktura formalna i ukształtowanie tonalne, wywarły wpływ na twórczość J. Ciconii, na „parodiowane” części mszalne Bartolomea da Bologna, a nawet dzieła G. Dufaya.

Krótki traktat Zacary poświęcony jest wyłącznie prezentacji współbrzmień uszeregowanych wg stopni skali heksachordalnej.

Literatura: K. von Fischer Kontrafakturen und Parodien italienischer Werke des Trecento und frühen Quattrocento, „Annales Musicologiques” V, 1957; K. von Fischer Trecento Musik – Trecento Probleme, „Acta Musicologica” XXX, 1958; M. Perz Die Einflüsse der ausgehenden italienischen Ars nova in Polen, w: L’Ars Nova italiana del Trecento, t. 3, ks. kongr. 1969 w Certaldo i Florencji, red. A. Gallo, Certaldo 1970; N. Pirrotta Zacharus Musicus, „Quadrivium” XII, 1971; G. Reaney Sequence, Hocket, Syncopation and Imitation in Zacar’s Mass Movement, w: L’Ars Nova italiana del Trecento, t. 4, red. A. Ziino, Certaldo 1978; A. Ziino Magister Antonius dictus Zacharias da Teramo. Alcune date e molte ipotesi, „Rivista Italiana di Musicologia” XIV, 1979; J. Nádas Further Notes on Magister Antonius dictus Zacharias de Teramo, „Studi Musicali” XV, 1986, XVI, 1987; K. von Fischer Bemerkungen zur Überlieferung und zum Stil der geistlichen Werke des Antonius dictus Zacharias de Teramo, „Musica Disciplina” XLI, 1987; R. Dittrich Textbezüge in den Ballata-Vertonungen von A. Zachara da Teramo. Drei Beispiele, „Die Musikforschung” XLIII, 1990; A. Esposito Maestro Zaccara da Teramo „scriptore e miniatore” di un antifonario per l’Ospedale di Santo Spirito in Sassia a Roma, „Recercare” IV, 1992; M. Perz The Structure of the Lost Manuscripts from the National Library in Warsaw, no. 378 (WarN 378), w: From Ciconia to Sweelink, ks. pam. W. Eldersa, red. A. Clement i E. Jas, Amsterdam 1994; M. Caraci Vela Una nuova attribuzione a Zaccara da un trattato musicale del primo Quattrocento, „Acta Musicologica” LXIX, 1997; Antonio Zacara da Teramo e il suo tempo, ks. kongresu w Teramo 2002, red. F. Zimei, Lukka 2004.