Würfel, Václav Vilém

Würfel, Werfel, Wurfl, Wirfel, Václav, Wenzel, Wacław, Wacisław, Vilém, Wilhelm, *6 V 1790 Plańany (k. Pragi), †23 IV 1832 Wiedeń, czeski pianista, kompozytor, organista, dyrygent i pedagog. Naukę muzyki rozpoczął u ojca, Josefa Werfla, nauczyciela w Plaňanach (który później zmienił nazwisko na Würfel) i matki, Walburgii (z d. Pelikánová), pianistki. W latach chłopięcych Würfel był chórzystą w kościołach św. Henryka i św. Gawła w Pradze oraz występował jako pianista i dyrygent; mając 15 lat, skomponował pierwszą mszę. Studiował w Pradze – teorię muzyki i kompozycję u V.J.K. Tomáška oraz filozofię na uniwersytecie (studiów filozoficznych nie ukończył). W 1814 podróżował na Węgry i do Polski. Prawdopodobnie przed 1815 przebywał w Petersburgu, a zyskawszy uznanie cesarskiego dworu co pewien czas tam powracał. W 1815 osiadł w Warszawie jako nauczyciel muzyki. Podczas pobytu cara Aleksandra I w Warszawie (12 XI-3 XII 1815) zaprezentował na jego życzenie i prawdopodobnie wykonał swoją Missa solemnis (później dedykował ją arcyksięciu Rudolfowi Habsburgowi), w wyniku tego – jak twierdził – otrzymał angaż w konserwatorium; tamże uczył w latach 1815–24, najpierw gry na organach i fortepianie, a od 1821 także generałbasu i harmonii. W 1815 działał w Towarzystwie Przyjaciół Muzyki Religijnej i Narodowej, od 1817 dyrygował koncertami Towarzystwa Amatorskiego Muzycznego. Grał też na organach w kościele ss. Wizytek. Jako pianista pojawił się po raz pierwszy w Warszawie prawdopodobnie 14 III 1818; koncertował też w Rydze i Wilnie (1820). Od 1819 wysyłał korespondencje do „Allgemeine musikalische Zeitung”. W VII 1823 poważnie zachorował i wyjechał na dłużej za granicę „dla poratowania zdrowia”, występował jednak nadal, m.in. w Dreźnie (14 X 1823), Pradze (I lub II 1824), Lipsku (23 III 1824), Berlinie (5 i 26 V 1824). Od jesieni 1824 przygotowywał w Pradze prapremierę swojej opery Rübezahl; w 1825 zamieszkał w Wiedniu, gdzie po raz pierwszy wystąpił 24 IV tego roku. Następnie grał tam w wielu renomowanych salach, zyskując zawsze dobre recenzje. W latach 1826–30 Würfel był wicekapelmistrzem Kärntnertortheater; jego pozycja w tym teatrze w poszczególnych latach bywała różna z powodu zmian dzierżawców oraz przestojów w pracy sceny. Od 1826 działał w ośrodku muzyczno-dydaktycznym przy farze św. Wawrzyńca oraz w klubie pisarzy i artystów (Ludlamshöhle), dla których pisał muzykę. W IX 1826 wystosował do cesarza „najuniżeńszą prośbę” o przyznanie stanowiska wicekapelmistrza dworu, co było równoznaczne z dyrygowaniem Hofmusikkapelle; stanowiska tego nie otrzymał. Natomiast wiosną 1827 mianowano go kapelmistrzem teatru w Josefstadt. W 1829 udzielił pomocy przybyłemu do Wiednia Chopinowi, zwłaszcza w zorganizowaniu jego 2 koncertów w Kärntnertortheater (l1 i 18 VIII); wg niektórych źródeł pierwszym z nich dyrygował. Chopin pisał do rodziny: „Nie piszę ile Würfel dla mnie dobry, bo tego opisać nie można” (Korespondencja, t. 1, s. 279). Würfel przez całe życie udzielał lekcji gry na fortepianie; wypracowaną przez siebie metodę dydaktyczną reklamował jako nową, uważając że zapewnia ona równe uderzenie w obu rękach. Do jego uczniów w zakresie gry na fortepianie należeli: A. Tausig, E. Wolff, J. Nowakowski, A. Sierzyński i M. Strassmayer, a gry na organach (w Warszawie): F. Ostrowski, P. Wejnert, Józef Stefani i T. Nidecki. Würfel cieszył się w Wiedniu przyjaźnią osób należących do kręgów artystycznych i arystokratycznych; nie ożenił się, żył w biedzie, zmarł w szpitalu pokonany gruźlicą. Dokumenty dotyczące kompozytora znajdują się w Wiedniu – w Haus-, Hof- und Staatsarchiv, w Wiener Stadt- und Landesarchiv oraz w bibliotece Gesellschaft der Musikfreunde.

Würfel, nazywany w Wiedniu „jednym z największych i najznakomitszych” (,Allgemeine Theaterzeitung” 1830 nr 39), był dobrym pianistą i improwizatorem. Grywał głównie muzykę własną, a poza tym najchętniej utwory Beethovena. W repertuarze miał m.in. jego III Koncert c-moll i Trio D-dur op. 70, kompozycje te wykonał 13 XI 1825 w sali Musikverein w Wiedniu. Beethoven cenił pianistykę Würfla, zaś krytycy europejscy stawiali ją na równi ze sztuką wykonawczą J. Fielda, J.N. Hummla, F. Kalkbrennera. Pisano o idealnym legato Würfla, o grze spójnej, uporządkowanej, precyzyjnej, choć niekiedy zbyt statycznej emocjonalnie. Twórczość Würfela, obfita i różnorodna gatunkowo, stylistycznie odpowiada okresowi przełomu klasycyzmu i romantyzmu. Cechy klasyczne posiadają głównie wielkoobsadowe utwory instrumentalne, szczególnie koncerty fortepianowe i uwertury do dzieł scenicznych, chwalone w czasach Würfela za barwną instrumentację, witalność (m.in. uwertura do singspielu Finette Aschenbrödel…), melodyczną inwencję, tonalną mobilność (uwertura do opery Der Rothmantel, którą nazywano arcydziełem). Czynnik romantyczny ujawnił się w operach, głównie poprzez ich znamienną dla niemieckiej opery wczesnego romantyzmu baśniową tematykę. Opera Rübezahl (o przygodach ducha Sudetów Rübezahla), powstała niemal w tym samym czasie co opera L. Spohra Der Berggeist (wyst. Kassel 1825); obie mają libretta oparte na tej samej baśni J.K.A. Musäusa. Autorzy licznych recenzji uważali, że Würfel jako kompozytor oper okazał się biegłym harmonistą i rozumnym muzykiem, lecz zarazem zarzucano mu, że „pisał muzykę z pragnieniem by się podobała” („Der Sammler” 1825 nr 34). Opera Rübezahl stała się sławna w Europie; po prapremierze w Pradze w 1824 wystawiły ją teatry w Wiedniu (10 III 1825), Lipsku (21 III 1825), Budzie (przed 1829), Peszcie (30 V 1829), ponownie w Pradze (w jęz. czeskim, pt. Krakonos, 7 XI 1830), w Monachium i Frankfurcie n. Menem (przed 1831). Muzyka opery zachowała się jedynie we fragmentach i opracowaniach.

Dobry poziom techniki kompozytorskiej osiągnął Würfel w mszach i ofertoriach (część z nich, w postaci rękopisów głosów, znajduje się w zbiorach austriackich i czeskich). Są to formy monumentalne pod względem rozmiaru i obsady. W ich budowie i fakturze Würfel nawiązywał do formuły klasycznego cyklu mszalnego. Cechuje je dbałość o śpiewne kształtowanie frazy, ale też konwencjonalny język harmoniczny. Würfel starał się go równoważyć różnorodnością struktur rytmicznych, zagęszczeniami faktury, a także umiarkowanym stosowaniem polifonii (w wybranych odcinkach); sięgał do niej też w in. gatunkach (np. fugato w uwerturze do opery Rübezahl). Doświadczenia Würfla jako koncertującego pianisty spowodowały, że w jego utworach fortepianowych dominuje czynnik wirtuozowski; wg opinii krytyków zbyt ulegał w nich wpływom D. Steibelta. Würfel nie uniknął banału w walcach i polonezach fortepianowych; polonezy pojawiają się też w operach (duet Rübezahla i Franza z III aktu) oraz finałach cyklicznych utworów instrumentalnych (np. w finale Koncertu Es-dur op. 28 na fortepian i orkiestrę). Operował bogatszymi środkami w wariacjach, fantazjach i rondach (np. op. 20 i 30), które posiadają obszerniejsze części w stylu brillant, zostały poprzedzone patetycznymi wstępami i opatrzone słownymi objaśnieniami, opisującymi wydarzenia i bohaterów epoki napoleońskiej (np. Denkwürdige Schlacht…). Interesującą pozycję w twórczości Würfla stanowi zbiór preludiów (1821), który powstał przed podobnym cyklem preludiów F. Chopina. Podręcznik pt. Zbiór z różnych autorów w sposobie nauki na fortepian…, wydany sumptem Würfela («Dziennik Muzyczny na Fortepiano» IV, Warszawa 1818), wkrótce został zapomniany.

Literatura: Tagebuch der Prager-Bühne, „Allgemeine Theaterzeitung” 1824 nr 140 (recenzja z przedstawienia opery Rübezahl); Grand rondeau brillant pour le pianoforte… Oeuv 30, „Allgemeine Musikalische Zeitung” 1826 nr 48; A. Schumacher Concert des Herm W.W. W Kapellmeisters und Professors der Tonkunst, „Der Sammler” 1830 nr 48; I.F. Castelli Memoiren meines Lebens, 4 t., Wiedeń-Praga 1861, wyd. J. Bindtner, Monachium 1914, wyd J. Schondorff, Monachium 1969; Grillparzers Briefe und Tagebücher…, wyd. C. Glossy i A. Sauer, t. 2, Stuttgart ok. 1903; A.W. Thayer Ludwig van Beethovens Leben, wyd. H. Deiters, zrewid. H. Riemann, t. 5, Lipsk 1908; Korespondencja Fryderyka Chopina, t. 1: 1816–1831, wyd. Z. Helman, Z. Skowron, H. Wróblewska-Straus, Warszawa 2009; J. Prochäzka Chopin und Böhmen, ChopinJb I, 1956; S.V. Klíma Jeden z pozapomenutých (Václav Vilém Würfel 1790–1832), „Opus Musicum” IX, 1977; B. Chmara-Żaczkiewicz Václav Vilém Würfel w Warszawie i Wiedniu. Fakty i hipotezy, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Warszawa 2017.