Witkiewicz, Stanisław Ignacy

Witkiewicz Stanisław Ignacy, pseud. Witkacy, *24 II 1885 Warszawa, †18 IX 1939 Jeziory k. Dąbrowicy (Polesie), polski malarz, filozof samouk, teoretyk sztuki i pisarz. Był synem Stanisława Witkiewicza (1851–1915), malarza, krytyka sztuki i wyznawcy estetyki realizmu, twórcy i popularyzatora tzw. stylu zakopiańskiego. Witkacy, wychowany w środowisku elity literacko-artystycznej, był w okresie 20-lecia międzywojennego jednym z „heroldów nowoczesnego ducha” (T. Chylińska), człowiekiem niezwykłym, otoczonym legendą ekscentryka, mistyfikatora i skandalisty, świadomego swojej intelektualnej wyjątkowości. Jeszcze podczas studiów w ASP w Krakowie znalazł się w najbliższym gronie przyjaciół K. Szymanowskiego (poznali się w Zakopanem latem 1904). Jak wynika ze wspomnień A. Rubinsteina, on sam wraz z Witkacym, Szymanowskim i B. Gromadzkim brali udział w muzyczno-towarzyskich spotkaniach, tocząc „nie kończące się dyskusje” („kłóciliśmy się gwałtownie na temat sztuki, muzyki, literatury i czuliśmy się głęboko szczęśliwi”). Gdy siadali przy fortepianie i grali Wagnera, Chopina, Brahmsa, również Szymanowski prezentował swoje najnowsze utwory, i niejednokrotnie „na muzyce schodziły całe noce” (zob. H. Sachs). Być może podczas takiego artystycznego spotkania Szymanowski zadedykował Witkiewiczowi I Sonatę fortepianową c-moll op. 8 (1903, wyd. 1910), a pisarz w zamian ofiarował mu swój 1-aktowy dramat Nowe wyzwolenie (1920). Wzajemna wymiana inspiracji, oczarowanie poezją, m.in. T. Micińskiego, wspólna wyprawa wiosną w 1905 do Włoch, gościnne zamieszkiwanie w (prowadzonym przez matkę Witkacego, Marię) pensjonacie Nosal na Bystrem w Zakopanem, pozwoliły kompozytorowi – pomimo „fatalnego zbiegu okoliczności” wynikającego z tragicznego nieporozumienia, jakie wywołała w ich wzajemnych stosunkach samobójcza śmierć 1914 narzeczonej Witkiewicza, Jadwigi Janczewskiej – wyznać w liście do Witkacego (pisanym późną wiosną 1917), iż „w najgłębszych sferach życia nikt mi nie jest tak bliski, jak Ty (i Harry Neuhaus)”. Kolejny raz Witkiewicz i Szymanowski spotkali się dopiero w 1920. W ramach obopólnych prób „dojścia do zgody”, pisarz chodził na koncerty przyjaciela, czynił starania zmierzające do zaprezentowania mu do oceny nowej sztuki Wariat i zakonnica (1923), a kompozytor – już u siebie, w Atmie na Kasprusiach – z zachwytem czytał powieść Witkacego Nienasycenie, uznając ją za jeden z najciekawszych utworów tego czasu w stylu „czarnej komedii”, groteski. Podobnie jak w Pożegnaniu jesieni, również i w ostatniej powieści Witkacego Jedyne wyjście (1931–33, nieukończona) osoba, cechy charakterologiczne, poglądy i kreowany rodzaj sztuki (tu muzyki) są bardzo czytelne i przywołują na pamięć K. Szymanowskiego. Już zresztą w młodzieńczej, autobiograficznej powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta (1910–11, wyd. Warszawa 1972), Witkiewicz sportretował siebie w roli malarza w kręgu przyjaciół, w groteskowo-karykaturalnym ujęciu. Źródła inspiracji widoczne w narracji – przeplatanej niekończącymi się analizami psychologicznymi i intelektualnymi stanowiącymi sedno „rozmów istotnych” – poprzez swą wymowę „metafizycznej dziwności istnienia”, hierarchię wartości rozpostartych pomiędzy życiem i sztuką wydają się zbieżne z narracją powieści Efebos K. Szymanowskiego (1917–19). Formułując hasło Czystej Formy, Witkacy kładł nacisk na formalne wartości dzieła. Jako prekursor groteskowo-fantastycznego teatru absurdu, parodii i wręcz makabrycznego humoru, z pasją tworzył symptomy „sztucznego”, „swoiście reżyserowanego życia” w roli nieokiełzanego żadnymi prawami myśliciela katastrofisty i niepoprawnego pesymisty. W malarstwie fascynował się „metafizyczną” tajemnicą bytu, sztuką „wśród strasznych wizji i koszmarów”, wstrząsów. Choć należał do stowarzyszenia Formistów Polskich, któremu dał w swoich pismach estetycznych podstawy teoretyczne, po 1918 prezentował swoisty, ekspresyjno-ezoteryczny surrealizm (z deformacją kształtu i jaskrawym, agresywnym kolorytem). Między 1917 a 1925 tworzył quasi-abstrakcyjne kompozycje fantastyczno-symboliczne, którym nadawał literackie tytuły. Od 1926 malarstwo „czyste” zdystansowały pastelowe portrety; obok „legitymacyjnych”, powstawały w celach zarobkowych prace poddane lekkiej stylizacji – od zwykłych i upiększonych, po silnie zdeformowane wizerunki psychologiczne, często zanurzone w aurze astralnej tajemnicy. W zakopiańskiej willi Atma (od 1976 siedziba Muzeum K. Szymanowskiego, Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie) znajdują się trzy portrety kompozytora autorstwa Witkacego: Karol Szymanowski z muszką (1930), Karol Szymanowski. Czerwone Wierchy (1931) i Karol Szymanowski w krawacie (IX 1931); dwa pierwsze przekazali spadkobiercy kompozytora do ekspozycji w Atmie z okazji inauguracji Roku Szymanowskiego 2007. Czwarty z portretów z przestylizowanym zarysem fortepianu znajduje się w Warszawie (gmach Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego). Wszystkie wymienione obrazy reprezentują realistyczny typ, bardziej lub mniej dopracowanej „roboty wylizanej” (w proponowanym przez ich autora przedziale A, w 5-stopniowej skali od A do E; w podobnym przedziale „wylizania” znalazł się także portret Z. Stryjeńskiej z 1933).

Najobszerniejsza w Polsce kolekcja ok. 250 dzieł Witkacego znajduje się w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku. Zorganizowaną w 2001 prezentację cyklu słynnych portretów uzupełniają obrazy olejne, rysunki, fotografie artysty, a także pierwodruki dzieł literackich i filozoficznych oraz dokumenty, m.in. regulaminy seansów malowania „Firmy Portretowej S.I. Witkiewicza”. W 1984 swą działalność artystyczną rozpoczął (początkowo nieformalnie) Teatr Witkacego w Zakopanem; w 2008 w ramach cyklicznych Wieczorów w Atmie wystawiono spektakl na podstawie korespondencji między Witkacym i K. Szymanowskim pt. Witkacy u Szymanowskiego (oprac. M. Pinkwart, reż. A. Dziuk).

Literatura: Stanisław Ignacy Witkiewicz. Człowiek i twórca, księga pamiątkowa, red. T. Kotarbiński i J.E. Płomieński, Warszawa 1957; K. Wyka Trzy legendy tzw. Witkacego, „Twórczość” 1958 nr 19, przedr. w: Wędrując po tematach, t. 2, Kraków 1971; J.M. Rytard O pewnej wizycie u Karola Szymanowskiego, „Kamena” 1962 nr 5; Stanisław Ignacy Witkiewicz. Twórczość plastyczna, katalog wystawy, oprac. Z. Tobiaszowa i Z. Kudelska, Kraków 1966; K. Rudzińska Artysta wobec kultury. Dwa typy autorefleksji literackiej: ekspresjoniści „Zdroju” i Witkacy, Wrocław 1973; B. Danek-Wojnowska Stanisław Ignacy Witkiewicz a modernizm. Kształtowanie idei katastroficznych, Wrocław 1976; „Przegląd Humanistyczny” 1977 nr 10 (nr specjalny); Poza rzeczy-wistością (wistość tych rzeczy jest nie z świata tego). Stanisława Ignacego Witkiewicza wiersze i rysunki, wybór A. Micińska i U. Kenar, Kraków 1977, 2. wyd. 1984; J. Opalski Chopin i Szymanowski w literaturze dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 1980; „Pamiętnik Teatralny” XXXIV, 1985 (poświęcony Witkacemu); H. Sachs A. Rubinstein, tłum. polskie D. Chylińska, Wrocław 1999; B. Zgodzińska-Wojciechowska, A. Zakiewicz Witkacy – Stanisław Ignacy Witkiewicz. Dzieła w zbiorach Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Warszawa 1996; J. Błoński Witkacy. Sztukmistrz, filozof, estetyk, Kraków 2001; Dziwność istnienia. Witkacy, album, tekst B. Zgodzińska, Marki 2006; T. Chylińska Karol Szymanowski i jego epoka, 3 t., Kraków 2008; A. Zakiewicz Witkacy, album, Olszanica 2012.