Weelkes, Thomas

Weelkes [^ui:lks] Thomas, ochrzczny 25 (?) X 1576 Elsted (?), hrabstwo Sussex, pogrzebany 1 XII 1623 Londyn, angielski kompozytor i organista. Najwcześniejszym znanym faktem z jego biografii jest publikacja w 1597 kolekcji Madrigals. Rok później Weelkes objął posadę organisty Winchester College, a w 1601 lub 1602 przeniósł się do Chichester na stanowisko katedralnego organisty i chórmistrza, które stracił w 1617 w wyniku dyscyplinarnego zwolnienia. W 1602 otrzymał muzyczny bakalaureat w New College w Oksfordzie. Charakter obowiązków w Chichester spowodował, że Weelkes poświęcił się głównie twórczości kościelnej, której znakomita część pochodzi prawdopodobnie z pierwszych lat tamtejszej działalności. W 1608 opublikował czwarty zbiór madrygałów; w przedmowie do niego przedstawił się jako członek kapeli królewskiej, niemniej – wobec braku jego nazwiska w ewidencji – przypuszczać należy, że zatrudniony był jako Gentleman Extraordinary. W ostatnich latach życia Weelkes często odwiedzał Londyn; tam też zmarł i został pochowany w kościele St. Bride.

Weelkes należał do grona tych angielskich kompozytorów przełomu XVI i XVII w., którzy próbowali nawiązywać w twórczości lirycznej do doświadczeń włoskich madrygalistów schyłkowego renesansu. Równocześnie jego dorobek religijny uważać można za manifestację tradycyjnego stylu angielskiej muzyki kościelnej. Postawę estetyczną Weelkesa charakteryzowała konsekwentna dbałość o stylistyczną niezależność muzyki religijnej i świeckiej. Kompozycje liryczne Weelkesa dowodzą zainteresowania różnymi odmianami gatunkowymi twórczości madrygałowej. Z jednakowym powodzeniem pisywał utwory o gęstej fakturze i masywnym brzmieniu oraz lapidarne humoreski. W utworach z 3 pierwszych zbiorów drukowanych Weelkes w wielu miejscach stosował środki typowe dla języka muzycznego twórców włoskich (świadczące o dobrej orientacji, zwłaszcza w dorobku C. Gesualda da Venosa, L. Marenzia, a także S. Rossiego, którego 2 kompozycje posłużyły Weelkesowi za źródło zapożyczeń dla 2 utworów ze zbioru z 1597), dysponując – w szczególnych kontekstach słownych – chromatyką i dysonansową harmoniką w dalece bardziej nowatorski sposób niż czynili to inni ówcześni angielscy madrygaliści (w najbardziej sugestywny sposób odzwierciedlał w warstwie dźwięk, „ciemne” emocje: niepokój, smutek, ból i rozpacz). Zbiór Madrigals cechuje się największą różnorodnością, zawiera bowiem utwory na 3–6 głosów – poważne w wyrazie (Cease sorrowes now) i zaawansowane kontrapunktycznie (My tears doe not availe mee) madrygały obok lżejszych canzonett (Our cuntrie swains). Trzon Balletts and madrigals tworzą balletts (m.in. On the plaines Fairie traines, Wee shepherds sing, Welcome sweet pleasure) z kontrastem faktury pomiędzy homorytmicznymi odcinkami z tekstem a utrzymanymi w linearnej polifonii refrenami fa – la. Najciekawsze warsztatowo utwory liryczne Weelkesa (m.in. O care thou wilt dispatch mee, Like two proud armies, Mars in a furie) znalazły się w Madrigals… (1600). Tu kompozytor wskazał na ewentualność współudziału wiol. Utwory z Ayeres or Phantasticke spirites posiadają przeważnie lekki i humorystyczny charakter; do kolekcji dołączony został poruszający, 6-głosowy Death hath deprived me, skomponowany w hołdzie zmarłemu Th. Morleyowi.

Rękopiśmienny przekaz twórczości religijnej Weelkesa jest fragmentaryczny (w całości zachowało się tylko 17 anthemów i 2 kantyki z 1 service), niemniej sporą część utworów, z mniejszą lub większą dokładnością, odtworzono (E.H. Fellowes, D. Brown, P. le Huray, D. Wulstan). Weelkes skomponował wyjątkowo dużo opracowań liturgicznych tekstów nabożeństw anglikańskich (głównie kantyków wieczornych; 6 verse i 4 full services). Utwory te odznaczają się różnorodnością obsady (nawet w full services występują odcinki dla głosu solowego); szczególnie oryginalne pod tym względem są: Service for Trebles (z partiami solowymi dla głosów chłopięcych) oraz Service in medio chori (ansambl głosów solowych dodany do standardowych „decani” i „cantoris”). Cykle liturgiczne integrowane bywają nie tylko poprzez wspólnotę motywów czołowych, ale niekiedy także np. za sprawą muzycznej identyczności doksologii w opracowaniu niektórych kantyków. Wśród kontrapunktycznych full anthemów na 4–7 głosów, wysokimi walorami artystycznymi wyróżniają się utwory skomponowane do tekstów mieszanych – łacińsko-angielskich (Alleluja. I heard a voice, Gloria in excelsis Deo. Sing my soul to God oraz Hosanna to the Son of David). W architektonice verse anthemów Weelkesa dużą rolę odgrywa powtarzalność (połączenie sąsiadujących verses i fulls wspólnotą materiału, repetowanie pierwszego full na zakończenie utworu). W niektórych verse anthemach Weelkesa dostrzega się związki motywiczne z niektórymi jego services, co wskazuje na ich przeznaczenie dla tego samego nabożeństwa. Skromny dorobek instrumentalny Weelkesa ma znaczenie marginalne.

Literatura: D.F. Tovey Weelkes. Four Madrigals, „Essays in Musical Analysis” V, 1937, 11. wyd. 1977; D. Arnold Th. Weelkes and the Madrigal, „Music and Letters” XXXI, 1950; W.S. Collins The Anthems of Th. Weelkes, dysertacja University of Michigan, 1960; D.J. Morse Word-painting and Symbolism in the Secular Choral Works by Th. Weelkes, Tudor Composer, dysertacja University of New York, 1961; D. Brown The Anthems of Th. Weelkes, „Proceedings of the Royal Musical Association” XCI, 1964–65; D. Brown Th. Weelkes. A Biographical and Critical Study, Londyn 1969, przedr. Nowy Jork 1979; K.C. Fincham Contemporary Opinions of Th. Weelkes, „Music and Letters” LXII, 1981; J. Cohen Th. Weelkes’s Borrowings from S. Rossi, „Music and Letters” LXVI, 1985; K.S. Teo Chromaticism in Th. Weelkes’s 1600 Collection. Possible Models, „Musicology Australia” XIII, 1990.