Walther von der Vogelweide

Walther von der Vogelweide [w’altƐ^r fon dƐ^r f’ogelwajdƐ], *ok. 1170 Tyrol (?), †ok. 1230 Würzburg (?), niemiecki lub austriacki poeta i minnesinger. Zachowało się niewiele pewnych wiadomości o jego życiu; większość informacji pochodzi z nielicznych źródeł historycznych i literackich, przede wszystkim z autobiograficznych wzmianek rozsianych w jego twórczości poetyckiej. Wywodził się raczej ze środowiska drobnej szlachty; przypuszczenia o jego książęcym pochodzeniu są mało prawdopodobne. Najstarsze wiadomości o działalności Walthera związane są z Austrią, gdzie zapewne uczył się sztuki minnesangu („singen unde sagen”). Prowadził życie wędrownego śpiewaka, wiele podróżując po Niemczech, Francji i być może Włoszech. Prawdopodobnie służył na dworze wiedeńskim ks. Austrii Leopolda V i ks. Fryderyka I, gdzie mógł zetknąć się z twórczością Reinmara von Hagenau (der Alte), z którym rywalizował w turnieju wokalnym i być może z tego powodu musiał w 1198 opuścić Wiedeń, po czym do 1201 przebywał na dworze Filipa Szwabskiego i uczestniczył w 1198 w jego koronacji w Moguncji. Kilkakrotnie był na dworze landgrafa Hermanna z Turyngii, gdzie zetknął się z Wolframem von Eschenbach i Heinrichem von Morungen; ok. 1212 przebywał w otoczeniu ces. Ottona IV Brunszwickiego. Wśród protektorów Walthera wymienia się ks. Austrii Leopolda VI, margrabiego Dietricha von Meissen, ks. Bernharda von Kärnten i hr. Diethera II von Katzenellenbogen, a także bpa Pasawy Wolfgera von Erla (późniejszego patriarchy Akwilei), arcybpa Kolonii Engelberta oraz Fryderyka II Hohenstaufa (późniejszego cesarza), który w 1220 przydzielił mu w lennie niewielką posiadłość w Würzburgu lub okolicy. Walther mógł wziąć udział w wyprawie krzyżowej ces. Fryderyka II w 1. 1228–29. Według zapisu würzburskiego protonotariusza diecezjalnego Michaela de Leone z ok. 1350, został pochowany w kolegiacie Neumünster w Würzburgu.

Dokładna liczba dzieł poetyckich składających się na twórczość liryczną Walthera nie jest znana, ponieważ liczne utwory oraz ich muzyczne opracowania zachowały się w wielu wersjach wariantowych, w postaci kontrafaktur i bywały w źródłach przypisywane różnym autorom. Autentyczność wielu z nich jest sporna, a ich atrybucje nie zawsze pewne. Z przypisywanych mu najczęściej tekstów poetyckich, powstałych od końca XII w. do ok. 1230, wymienia się zwykle Leich maryjny Gott, diner Trinitate, blisko 90 świeckich i reigijnych pieśni (w tym kilkanaście wątpliwych) oraz 22 tzw. Sangsprüche (autorstwo 4 dyskusyjne). Jego poezje, wykazujące początkowo wyraźne wpływy Reinmara von Hagenau, reprezentują klasyczny nurt dworskiej liryki miłosnej, z licznymi odniesieniami do aktualnej tematyki politycznej, m.in. do walk Hohenstaufów z Welfami o tron niemiecki i cesarski, sporów cesarsko-papieskich, a także idei krucjat, co znalazło wyraz w jego 2 pieśniach krzyżowców. Nurt ten Walther wzbogacił treściowo i formalnie, nadając swojej poezji charakter dydaktyczny i – wzorując się na przykładach dworskiej poezji kręgu romańskiego (trubadurów i truwerów), a także na łacińskiej twórczości ludycznej wagantów – liryczno-sielankowy. Szczególne miejsce w jego twórczości zajmuje gatunek zw. Spruch, znanej od czasów Hergera i Spervogla, a wzorowanej też częściowo na francuskich formach pieśniowych (sirventes), śpiewanej poezji wykonywanej zapewne jako melorecytacje. W tym gatunku literackim, tradycyjnie związanym z tematyką błagalną, pochlebną, pouczeniową itp., Walther stosował aluzje polityczne, np. w trzech Keisersprüche adresowanych do Ottona IV, nadając im niekiedy zabarwienie metafizyczne.

Zapewne cała twórczość liryczna Walthera, stanowiąca – obok spuścizny literackiej Neidharta von Reuental – najbogatszy średniowieczny zbiór poetycki jednego autora minnesingera, należała do gatunku poezji śpiewanej. Jednak tylko nieliczne pieśni zachowane są z melodiami w kilkudziesięciu źródłach datowanych od XIII do XVII w., w większości w postaci tzw. tonów (Töne), określających metryczny schemat rymowanych wierszy oraz odpowiadający mu model melodyczny. Do każdego utworu przeznaczony był jeden, a niekiedy większa liczba tonów; wszystkie tony miały własne nazwy, ale w różnych źródłach bywały różnie określane. Wśród najstarszych źródeł istnieje tylko 5 melodii, których atrybucje wydają się nie budzić wątpliwości, ale dwa zaliczane do nich zapisy fragmentów melodii zachowane są jedynie w nieodcyfrowywalnej dziś neumatycznej notacji bezliniowej: So wol dir meie wie du scheidest, znana ze zbioru Carmina burana (Monachium, Bayerische Staatsbibliothek Clm 4660/4660a), z melodią opartą na tonie, który jest prawdopodobnie kontrafakturą chanson Gautiera d’Espinal Quant je voi l’erbe menue, i Vil wunder wol gemacher wip, zachowana w rkp. z Kremsmünster (archiwum opactwa benedyktynów, 127), o bardziej ozdobnej melodii. Pozostałe 3 utwory z możliwymi do odczytania przebiegami melodycznymi (wszystkie zachowane w rękopisie, Münster, biblioteka seminarium duchownego, VII 51) to: znana pieśń palestyńska („Palästinalied”) Nu alrest leb ich mir werde i ok. 1228, być może wzorowana na chanson Lanquan li jorn son lonc en may Jaufré Rudela, ale wykazująca też wiele cech wspólnych z muzyką liturgiczną, dalej – Mir hat eyn liet von vranken, wykorzystująca tzw. Zweiter Philippston, oraz Uil hoch gelopter Got, oparta na tzw. König-Friedrichston.

Z późniejszych rękopisów meistersingerów, głównie z tzw. Kolmarer Liederhandschrift z ok. 1460 (Monachium, Bayerische Staatsbibliothek Cgm 4997) i ze sporządzonego w latach 1584–88, ale zaginionego w czasie II wojny świat, rękopisu Singebuch Adama Puschmana (Wrocław, Biblioteka Uniwersytecka, 1009), znane są melodie następnych tonów przypisywanych Waltherowi: „Gespaltene Weise” (o schemacie formalnym zbliżonym do „König-Friedrichston”), „Hofweise” lub „Wendelweise” (podobny do „Wiener Hofton”), „Goldene Weise”, znany pod różnymi nazwami i z różnymi melodiami, przypisywany także Wolframowi von Eschenbach, „Feiner Ton” (znane są jego dwie wersje melodyczne), czasem identyfikowany z „Ottenton” również przypisywanym Waltherowi, „Kreuzton”, „Langer Ton” oraz pieśń Got in vier elementen, zachowana w Jenaer Liederhandschrift z ok. 1350 (Jena, Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek ELE 101), za której kompozytora uchodzi również Mayster Rumelant. Pierwotny kształt melodii tych nieraz wielokrotnie przerabianych przez meistersingerów utworów mógł się jednak różnić od ich znanych, późniejszych zapisów. Atrybucja in. melodii i kontrafaktur, przypisywanych w różnych źródłach Waltherowi nie jest pewna. Zresztą sam Walther, zgodnie z ówczesnymi zwyczajami, zapożyczał dla swych poezji melodie obce, m.in. tony Reinmara von Hagenau. Melodie Walthera cechuje sylabiczność z rzadko stosowanymi drobnymi melizmatami, głównie w zakończeniach wierszy. Dokładniejsza charakterystyka i ocena stylu jest utrudniona ze względu na charakter i formy przekazów źródłowych. Walther cieszył się w swoim czasie wielką estymą jako poeta i kompozytor. O jego twórczości pochlebnie wyrażali się m.in. Ulrich von Singenberg, Reinmar von Hagenau i Gottfried von Strassburg, który uważał go za najwybitniejszego ówcześnie minnesingera, a także meistersingerzy, którzy zaliczali go do grona 12 swych największych mistrzów.

Literatura: R. Wustmann Walther von der Vogelweide, Strasburg 1913; C. Bützler Untersuchungen zu den Melodien Walthers von der Vogelweide, „Deutsche Arbeiten der Universität Köln” XII, Jena 1940; w „Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur”: F. Gennrich Melodien Walthers von der Vogelweide, LXXIX, 1942 (przedr. w: Walther von der Vogelweide, red. S. Beyschlag, Darmstadt 1971), F. Gennrich Zur Liedkunst Walthers von der Vogelweide oraz W. Mohr Zu Walthers „Hofweise” und „Feinem Ton”, LXXXV, 1954/55, R.J. Taylor Zur Übertragung der Melodien der Minnesänger, LXXXVII, 1956/57, U. Aarburg Wort und Weise im Wiener Hofton, LXXXVIII, 1957/58 (przedr. w: Walther von der Vogelweide, red. S. Beyschlag, Darmstadt 1971), H. Brunner Walthers von der Vogelweide Palästinalied als Kontrafaktur, XCII, 1963, G. Schweikle Die Fehde zwischen Walther von der Vogelweide und Reinmar dem Alten. Ein Beispiel germanistischer Legendenbildung, XCVII, 1986; H. Böhm Walther von der Vogelweide, Lipsk 1942 (?), Stuttgart 2. wyd. 1949; J.A. Huisman Neue Wege zur dichterischen und musikalischen Technik Walthers von der Vogelweide, Utrecht 1950; F. Gennrich Die Melodie zu Walthers von der Vogelweide Spruch: Philippe, künec hêre, „Studi Medievali” n. seria, XVII, 1951; U. Aarburg Walthers Goldene Weise, „Die Musikforschung” XII, 1958; K.H. Halbach Walther von der Vogelweide, Stuttgart 1965, zrewid. M.G. Scholz, 4. wyd. 1983; U. Pretzel Zu Walthers Mädchenliedern, w ks. pam. H. de Boora, Tybinga 1966; A. Schaefer Walther von der Vogelweide und Frauenlob, Tybinga 1966; U. Aarburg Probleme um die Melodien des Minnesangs, „Der Deutschunterricht” XIX/2, 1967; H. Heger Das Lebenszeugnis Walthers von der Vogelweide. Die Reiserechnungen des Passauer Bischofs Wolfger von Erla, Wiedeń 1970; Walther von der Vogelweide, red. S. Beyschlag, «Wege der Forschung» CXII, Darmstadt 1971; H. Brunner Die alten Meister. Studien zur Überlieferung und Rezeption der mittelhochdeutschen Sangspruchdichter im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Monachium 1975; O. Sayce The Medieval German Lyric 1150–1300. The Development of its Themes and Forms in their European Context, Oksford 1982; J.V. McMahon Contrafacture vs. Common Melodie Motives in Walther von der Vogelweide’s „Palästinalied”, „Revue Belge de Musicologie” XXXVI–XXXVIII, 1982–84; G. Hahn Walther von der Vogelweide, Monachium 1986, 2. wyd. 1989; T. Klein Zur Verbreitung mittelhochdeutscher Lyrik in Norddeutschland (Walther, Neidhart, Frauenlob), „Zeitschrift für deutsche Philologie” CVI, 1987; Walther von der Vogelweide. Beiträge zu Leben und Werk, red. H.-D. Mück, Stuttgart 1989; J. Rettelbach Variation-Derivation-Imitation. Untersuchungen zu den Tönen der Sangspruchdichter und Meistersinger, Tybinga 1993; G. Schweikle Minnesang in neuer Sicht, Stuttgart 1994; T. Bein Walther von der Vogelweide, Stuttgart 1997; M.G. Scholz Walther von der Vogelweide, Stuttgart 1999, zrewid. 2. wyd. 2005.