Walter, Johann

Walter, Walther, Johann, *1496 Kahla, †25 III 1570 Torgau, niemiecki kompozytor i poeta. Właściwe nazwisko Waltera, które podał w swoim testamencie, brzmiało Blankenmüller (Blankenmöller). Przybrane nosił po mieszkańcu miasta Kahla, który adoptował go i sfinansował jego edukację. W latach 1521–25 śpiewał w kapeli elektora saskiego, księcia Fryderyka III Mądrego. Po jego śmierci starał się bez powodzenia o posadę na dworze księcia Albrechta Hohenzollerna w Królewcu. W 1525 przebywał w Wittenberdze; na prośbę M. Lutra uczestniczył tam w pracach nad kształtem mszy niemieckiej. W 1526 osiadł w Torgau, gdzie powierzono mu kierowanie szkołą łacińską i chórem miejskim. Od 1548 prowadził kapelę dworską księcia Maurycego von Sachsen w Dreźnie, a w 1554 powrócił do Torgau.

Kompozytorem był również jego jedyny syn – Johann Walter (1527–1578), działający w Schnaitheim bei Heidenheim, Tybindze, Grossenhain oraz w kapeli księcia Maurycego von Sachsen. W rękopisach zachowały się 3 jego 4-głosowe kompozycje:  , drugi hymn oraz (niekompletnie) motet.

Walter odegrał doniosłą i pionierską rolę w historii wielogłosowej pieśni luterańskiej. Najważniejsze jego dzieło –  , poprzedzone przedmową M. Lutra, stało się pierwszą realizacją poglądów twórcy reformacji na temat pedagogicznej i teologicznej roli sztuki muzycznej, którą sam Walter w swoich poezjach nazywa „siostrą teologii” i „przyjaciółką Chrystusa”. Zbiór zawiera zarówno pieśni niemieckie (38 w pierwszym wydaniu, 75 w ostatnim), jak i łacińskie motety (odpowiednio 5 i 47). Utwory niemieckie należą zazwyczaj do typu Tenorlied, z melodią stałą (czasami ozdabianą) w dłuższych wartościach, choć w kolejnych wydaniach rośnie liczba kompozycji z cantus firmus w głosie najwyższym (od 2 do 15). W utworach wieloczęściowych (  z 1566), a wyjątkowo też w 1-częściowych  ) melodia stała wędruje z tenoru do sopranu. Opracowując luterański chorał (niektóre melodie sam tworzył), Walter wprowadzał różnorodne techniki kompozytorskie: imitacje (parafrazujące zwykle cantus firmus), homorytmię, kontrapunkt swobodny, a nawet odcinki „koncertujące” ( ;   ze zbioru 1566). Czasami sięgał po wyrafinowane środki polifoniczne (kanon 5-głosowy  ) oraz stosował elementy symboliki i malarstwa dźwiękowego (np. opadająca i wznosząca się fraza na słowie „Niederlanden” w  , dysonans przy „böse Feind” w  , trójmiar w „kołysankowym”  ). Forma utworu związana jest ściśle ze strukturą pieśni luterańskich i najczęściej przyjmuje postać Barform (aab). Kształtując linie melodyczną Walter nie stronił od melizmatyki, natomiast powtórzenia słów i zdań pojawiają się wyjątkowo, zwykle w końcowych partiach kompozycji. Pasje Waltera należą do pierwszych polifonicznych opracowań tego gatunku z tekstem niemieckim. Wielogłos, w postaci prostego 4-głosowego falsobordone, wprowadzony został jedynie w partiach turby. Podobnie prosta, akordowa recytacja charakteryzuje utwory z druku zbiorowego z 1540. Do najciekawszych utworów Waltera z tekstem łacińskim należą opracowania  . Pojawia się w nich technika kanoniczna, cantus firmus vagans, a także różnicowanie liczby głosów (2–6) w kolejnych częściach. Kunszt i wirtuozerię Waltera w posługiwaniu się niderlandzkimi technikami kompozytorskimi ukazują m.in. jego dwa 7-głosowe motety nazwane cantio, oparte na tekstach psalmów   (5-częściowy) i Levavi oculos (9-częściowy). W pierwszym z nich, przeznaczonym na poświęcenie w 1544 kaplicy zamku Hartenfels w Torgau, cztery tenory – prowadzące melodię w kanonie – oraz sopran opracowują fragmenty psalmu, alt wprowadza na jednym, powtarzanym dźwięku tekst pochwalny na cześć Johanna Friedricha I, natomiast powtarzający na zmianę dwa dźwięki bas – łacińską aklamacje na cześć obecnych na uroczystości luminarzy reformacji („vive Luthere, vive Melancthon, vivite nostrae lumina terrae”). Walter był również autorem tekstów pieśni religijnych oraz 2 rymowanych mów na cześć muzyki:   i   (obie wydane w Wittenberdze 1538 i 1546). Kontrafaktury 2 utworów Waltera (  i  ) wydano z polskimi tekstami (  i  ) w drukach H. Wietora (1545) i Ł. Andrysowica.

Literatura W. Gurlitt  , „Luther-Jahrbuch” XV, 1933; W. Ehmann  , „Musik und Kirche” VI, 1934, przedr. w: W. Ehmann  , red. D. Berke i ini., Kassel 1976; C. Gerhardt  , Kassel 1949; G. Birkner  , księga pamiątkowa H. Conradina, red. V. Kalisch i inni, Berno 1983; W. Blankenburg  , oprac. F. Brusniak, Tutzing 1991; F. Brusniak  , w:  , księga pamiątkowa L. Finschera, red. A. Laubenthal i K. Kusan-Windweh, Kassel 1995;  , materiały z konferencji w Torgau 1996, red. F. Brusniak, Tutzing 1998; P. Poźniak  , «Acta Musicologica Universitatis Cracoviensis» VI, Kraków 1999; M.L. Hendrickson Musica Christi: A Lutheran aesthetic, Nowy Jork i in., 2005; F. Krautwurst „Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort”: Zahlensymbolisches Komponieren bei Johann Walter und Leonhard Paminger, w ks. pam. K.-J. Sachsa, red. R. Kleinertz i in., Hildesheim 2010; M. Tomsińska Gdańska tabulatura lutniowa D-B Danzig 4022, „Polski Rocznik Muzykologiczny” X, 2012; Johann Walter: Torgau und die evangelische Kirchenmusik, red. M. Herrmann, Ch. Thielemann, «Sächsische Studien zur älteren Musikgeschichte» IV, Altenburg 2013; F. Brusniak „Erhalt uns, Herr, bei deinem Wort”: Zur Biographie Johann Walters und zu seiner „Bekenntnismusik” von 1566, “Musik und Kirche” LXXXVI, 6, 2016; K.M. Schabram Johann Walter und das Magnificat: Gattungsgeschichtliche und musikanschauliche Aspekte der Magnificat octo tonorum (1557), w: Maria „inter” confessiones: Das Magnificat in der frühen Neuzeit, red. Ch. Wiesenfeldt, S. Feinen, Turnhout 2017; Ch. Märkl Eine neue Torgauer Walter-Handschrift? Studien zu bislang unbekannten Stimmbüchern der Herzogin Anna Amalia Bibliothek mit Psalmkompositionen Johann Walters und Ludwig Senfls, w ks. pam. H. Geyer, red. E. Bock, M. Pauser, Sinzig 2018; R.A. Leaver Johann Walter Werke Verzeichnis [JWWV], „Fontes Artis Musicae” LXVI, 1, 2019; H.-O. Korth Melodische Aufwärtsverlagerungen bei frühen Kirchenliedern, „Jahrbuch für Liturgik und Hymnologie” LVIII, 2019.