logotypes-ue_ENG

Wallaschek, Richard

Biogram i literatura

Wallaschek [w’alaszek] Richard, *16 XI 1860 Brno, †24 IV 1917 Wiedeń, austriacki muzykolog. W latach 1878–85 studiował prawo w Wiedniu i Heidelbergu oraz filozofię w Tybindze; studia prawnicze zakończył w Brnie w 1886 obroną pracy Über die juristische Person. Po habilitacji w 1887 na podstawie rozprawy Ästhetik der Tonkunst na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim zaczął wykładać estetykę i psychologię muzyki na uniwersytecie w Wiedniu. W latach 1890–95 odbył interdyscyplinarne studia w British Museum w Londynie. W 1896/97 habilitował się w zakresie estetyki i psychologii muzyki na uniwersytecie w Wiedniu, tamże od 1908 profesor. Jego uczniem był m.in. R. Lach. W latach 1900–02 Wallaschek uczył estetyki muzyki w konserwatorium Gesellschaft der Musikfreunde w Wiedniu. Od 1896 do 1909 działał jako krytyk muzyczny, pisząc artykuły i recenzje m.in. dla czasopisma „Die Zeit”. W. stworzył podwaliny muzykologii porównawczej. W Primitive Music opisał kultury muzyczne wszystkich kontynentów i zdefiniował przedmiot dyscypliny. Uważał, że konfrontacja kultur muzycznych Europy i ludów pierwotnych jest konieczna, aby uzyskać właściwe spojrzenie na własną kulturę. W pracach Wallaschka można obserwować stopniową zmianę w sposobie ujmowania problemów, od estetycznego w kierunku etnologicznego. Zagadnienia estetyczne pozostały jednak do końca życia w kręgu jego głównych zainteresowań, o czym świadczy wydana pośmiertnie praca Psychologische Ästhetik. Wiodąca myśl teorii Wallaschka dotyczącej genezy muzyki, zgodnie z którą początków muzyki należy upatrywać w powszechnie odczuwanej potrzebie ćwiczeń rytmicznych, nawiązuje do koncepcji estetycznej zarówno R. Wagnera, jak i E. Hanslicka. W badaniach z zakresu estetyki Wallaschek, podobnie jak Hanslick, poświęcił dużo uwagi zagadnieniu przeżycia muzycznego; w przeciwieństwie do Hanslicka przyznał jednak priorytet w formowaniu się oceny estetycznemu uczuciu, uwzględnił też w swoich studiach muzykę „prymitywną” oraz wyniki badań nauk przyrodniczych. Estetykę pojmował Wallaschek jako „naukę przyrodniczą o ludziach, którzy rozkoszują się sztuką i ją tworzą”. Głównymi metodami stosowanymi w tej dziedzinie powinny więc być metody używane w psychologii. Wallaschek wprowadził pojęcie „estetyka formalna” (Formalästhetik), które odnosiło się do sposobu prowadzenia badań przez współczesnych mu muzykologów oraz do ich poglądów na sztukę. Określił ten kierunek badań jako „spekulatywny i beletrystyczny”. Postulował, aby miejsce „estetyki formalnej” zajęła nowoczesna muzykologia, obejmująca psychologię muzyki, etnografię muzyczną i opartą na przyrodniczych podstawach estetykę muzyki, która wyciągałyby wnioski z „faktów i przykładów” (Tatsachen und Beispiele). Wallaschek nie poprzestał na tych teoretycznych rozważaniach, lecz sam podjął studia empiryczne, krytykując przy tym społeczną praktykę muzyczną w kulturach Zachodu i europocentryczne nastawienie wielu badaczy.

Wallaschek był pionierem w dziedzinie badań nad rolą kobiety w tworzeniu i wykonywaniu muzyki. Wykorzystując dane z zakresu muzykologii, antropologii, biologii i psychologii stworzył obszerne studium (w Primitive Music) na temat miejsca kobiety w tradycyjnych kulturach muzycznych. W ocenie kobiet jako bardziej uzdolnionych od mężczyzn różnił się od zapatrywań jemu współczesnych, z Hanslickiem włącznie.

Wallaschek był jednym z pierwszych muzykologów, którzy podjęli badania w zakresie psychologii muzyki. W efekcie interdyscyplinarnych studiów, które odbył w Londynie, przedstawił teorie dotyczące percepcji i tworzenia muzyki. Percepcja muzyczna bazuje według niego na dwóch rodzajach reprezentacji umysłowej: wyobrażeniu dźwięku (Tonvorstellung), które odnosi się do indywidualnych elementów muzycznych, i wyobrażeniu muzyki (Musikvorstellung), ogarniającym całą strukturę muzyczną. Prezentując teorię na temat tworzenia muzyki, Wallaschek przeciwstawiał się tezom H. Spencera, że muzyka i mowa wiążą się z odmiennymi procesami zachodzącymi w mózgu; muzyka jest ekspresją emocji, język zaś — intelektu.

Jako krytyk muzyczny Wallaschek nie podporządkował się polityce muzycznej wiedeńskiej prasy. Pisał artykuły wyróżniające się niezależnością i wnikliwością oceny. Najważniejsze idee związane ze sztuką krytyki muzycznej przedstawił w ostatnim rozdziale pracy Psychologische Ästhetik.

Literatura: R. Lach Zur Erinnerung an Richard Wallaschek, „Zeitschrift für Ästhetik und allgemeine Kunstwissenschaft” XII, 1917; W. Graf Die vergleichende Musikwissenschaft in Österreich seit 1896, „Yearbook of the International Folk Music Council” VI, 1974; E. Partsch Von der Historie zur Empire. Richard Wallascheks Entwurf einer Reformierten Musikwissenschaft, „Studien zur Musikwissenschaft” XXXVI, 1985; S. McColl Positivism in Late Nineteenth-Century Thought about Music. The Case of Richard Wallaschek, „Studies in Music” XXVI, 1992; S. McColl Richard Wallaschek. Vienna’s Most Uncomfortable Music Critic, „International Review of the Aesthetics and Sociology of Music” XXIX, 1998; I. Bontinck „…zum Komponieren gehören noch andere als rein musikalische Faktoren… ”. Musiksozioethnologisches zum Thema Frau und Musik, w: Die Frau als Mitte in traditionellen Kulturen. Beiträge zu Musik und Gender, red. G. Haid i U. Hemetek, Wiedeń 2005; A.B. Graziano, J.K. Johnson Richard Wallaschek’s Nineteenth-Century Contributions to the Psychology of Music, „Music Perception” 2006 nr 4.

Prace

Ästhetik der Tonkunst, Stuttgart 1886

Primitive Music, Londyn 1893, wyd. poszerzone pt. Anfänge der Tonkunst, Lipsk 1903

Psychologie und Pathologie der Vorstellung, Lipsk 1905

Das k.k. Hofoperntheater, Wiedeń 1909

Psychologie und Technik der Rede, Lipsk 1909, 2. wyd. 1914

Psychologische Ästhetik, wyd. O. Katann, Wiedeń 1930

Über die Bedeutung der Aphasie für den musikalischen Ausdruck, „Vierteljahrrschrift für Musikwissenschaft” VII, 1891

On the Origin of Music, „Mind” XVI, 1891

Das musikalische Gedächtnis und seine Leistungen bei Katalepsie, im Traum und in der Hypnose, „Vierteljahrrschrift für Musikwissenschaft” VIII, 1892

How We Think of Tones and Music, „Contemporary Review” LXVI, 1894

On the Difference of Time and Rhythm in Music, „Mind” n. seria IV, 1895