Vitali, Giovanni Battista

Vitali, Giovanni Battista, *18 II 1632 Bolonia, †12 X 1692 Modena, włoski kompozytor i wiolonczelista. Wiele lat związany z Bolonią, uczył się tam u M. Cazzatiego; 6 IX 1658 został przyjęty do kapeli bazyliki S. Petronio na stanowisko wiolonczelisty, które pełnił do 1673. Był członkiem Accademia dei Filaschisi, a od 1666 członkiem założycielem Accademia Filarmonica, dla której w latach 1670–75, 1686, 1688–89 regularnie dostarczał wokalne utwory religijne i sonaty na uroczystości patronalne. W X 1671 został muzykiem smyczkowej kapeli Concerto Palatino, w 1673 został kapelmistrzem kapeli SS. Rosario przy kościele św. Dominika. W 1674 przeniósł się do Modeny, gdzie został wicekapelmistrzem zespołu instrumentalnego na dworze ks. Franciszka II d’Este, któremu w 1660 dedykował kantatę Coronata d’applausi di Francesco il natale. W 1681 wstąpił do Accademia dei Dissonanti, dla której pisał kantaty; przyczynił się też do powstania drukarni muzycznej w Modenie. W latach 1684–86 pełnił obowiązki maestro di cappella tamtejszego dworu, po czym ponownie został wicekapelmistrzem, które to stanowisko pełnił do końca życia.

Giovanni Battista Vitali należał do najwybitniejszych kompozytorów 2. połowy XVII w. Druki jego pierwszych 5 zbiorów cieszyły się wielkim powodzeniem i były wielokrotnie wznawiane. W twórczości kompozytora wydzielić można 2 okresy: boloński (do 1674) i modeński (po 1674). Pierwszoplanową rolę odgrywa w niej muzyka instrumentalna, w której zdecydowaną większość stanowią kompozycje taneczne wydane w 8 zbiorach (op. 1, 3, 4, 7, 8, 11, 12 i 14). Tańce z op. 1 ułożone są jeszcze według gatunków (12 baletów i 12 kurantów); w op. 3 zebrane są w 2 grupy: homorytmiczne o periodycznej budowie i użytkowym charakterze w grupie per ballare oraz kontrapunktyczne o bardziej stylizowanym charakterze w grupie per camera. Począwszy od op. 4 kompozytor łączył tańce w suity, złożone z 2–7 części o różnym następstwie. W op. 11, 12 i 14, uwzględniając preferencje dworu w Modenie, wprowadzał tańce francuskie: menuet, gawot, brando, bourrée. Sonaty z op. 2, 5 i 9, należące do typu da chiesa ujęte są przeważnie w 4 części, przy czym uwagę zwraca wyszukany kontrapunkt części fugowanych, bogata harmonia części wolnych i taneczne rytmy części finałowych. Zarówno w tańcach, jak i sonatach da chiesa często pojawia się technika wariacyjna, przyczyniająca się do scalenia cyklu (pokrewieństwo tematyczne poszczególnych części) bądź wykorzystywana do budowy wirtuozowskich utworów wiolonczelowych lub skrzypcowych opartych na basach passamezza, ciaccony, passacaglii (op. 7). Zbiór Artificii musicali (1689), porównywany do Musicalisches Opfer Bacha, jest popisem kunsztu kompozytorskiego autora, który w utworach bardziej skomplikowanych wprowadzał kanony enigmatyczne, kontrapunkty podwójne, enharmonię, polimetrię i śmiałe modulacje, wykorzystując zarazem strój równomiernie temperowany. Muzyka wokalna pozostawała na marginesie zainteresowań twórczych Giovanniego Battisty Vitalego, choć uprawiał on różne gatunki (oratorium, kantata, motet, koncert religijny) i sprawnie posługiwał się konwencjami stylistycznymi. Narracyjne traktowanie chórów w jego oratorium Il Giona uważa się za zapowiedź oratoriów Händla.

Literatura A. Damerini La sonata di Giovanni Battista Vitali, w: Musicisti lombardi ed emiliani, red. A. Damerini i G. Roncaglia, «Accademia Musicale Chigiana» XV, 1958; J.G. Suess Giovanni Battista Vitali e isuoi „Artificii musicali” op. XIII, (1689), „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXVII, 1993; C. Vitali, G. B. Vitali editore di musica fra realizzazione artistica e insuccesso imprenditoriale, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XXVII (1993); M. L. Thompson, For Dancing or Diversion: G. B. Vitali’s Chamber Sonatas, ks. pamiątkowa J. Steele’a, red. W. Drake, Nowy Jork 1997; T. Drescher, G. B. Vitali: »Sonatore di violone da brazzo«. Beobachtungen zum Problemkreis »violone« und »violoncello«, w: Geschichte, Bauweise und Spieltechnik der tiefen Streichinstrumente, red. M. Lustig, Blankenburg am Harz 2004; A. Sanguineti, Giovanni Battista Vitali’s violone in the accademia, “Journal of the Society for Musicology in Ireland”, 12, (2016-2017).