Uccellini, Marco

Uccellini [uczczel’ini] Marco, *1610 Forlimpopoli, †10 IX 1680 Forlimpopoli, włoski kompozytor, skrzypek, duchowny. Studiował w Asyżu prawdopodobnie u G.B. Buonamentego; w latach 1641–62 pracował na dworze ks. d’Este w Modenie, początkowo jako musico i kapelan, a od 1645 jako capo degl’istrumentisti i wirtuoz z pensją przewyższającą pobory kapelmistrza. Jako szlachcic i duchowny Uccellini cieszył się dużym zaufaniem ks. Francesca I, był nauczycielem gry na skrzypcach jego dzieci i często podróżował, pełniąc misje dyplomatyczne. Jesienią 1655 w pałacu kardynała Ottavia Acquavivy w Rimini grał solo dla goszczącej tam królowej szwedzkiej Krystyny. Prócz pracy na dworze w latach 1647–65 był też maestro di cappella katedry San Geminiano w Modenie. W latach 1665–79 pracował na dworze ks. Farnese w Parmie, początkowo jako skrzypek, a po śmierci F. Manellego (†1667) jako kapelmistrz. 5 VII 1668 z okazji chrztu syna ks. Ranuccia II prowadził wykonanie swego 3-chórowego motetu, dyrygując 60-osobowym zespołem wokalno-instrumentalnym. W 1679 wrócił do Forlimpopoli.

Uccellini był jednym z najwybitniejszych skrzypków i twórców muzyki instrumentalnej w XVII w. Zapoczątkował tzw. modeńską szkołę instrumentalną, do której należeli jego dwaj uczniowie: G.M. Bononcini, G. Colombi, a także T.A. Vitali. Muzyka Uccelliniego cieszyła się popularnością nie tylko we Włoszech, o czym świadczą holenderskie reprinty op. 4, 7 i 8 oraz wyraźne nawiązania do jego utworów w twórczości J.H. Schmelzera, H.I.F. Bibera i J.J. Walthera.

Uccellini należał do najpłodniejszych instrumentalistów środkowego baroku. Zachowane druki utworów instrumentalnych zawierają 290 kompozycji i obejmują rozmaite gatunki, od sonat, symfonii, toccat i kanonów, po arie, kuranty, brandi „alla francese per ballare” i „balli al italiana”. Indywidualny styl Uccelliniego przejawia się najwyraźniej w sonatach (96 utworów na 1–3 instrumenty i b.c.). Podobnie jak G.B. Buonamente dbał o zwartość i klarowność formy; stosował proste zabiegi scalania formy za pomocą repetycji, rekapitulacji (formy łukowe), prowadził tematy na różnych stopniach skali w rozbudowanych łańcuchach progresji modulujących. Uwagę zwracają kunsztowne sposoby budowania obszernych form kilkuczęściowych w oparciu o techniki polifoniczne i wariacyjne. Dzięki tym zabiegom w sonatach Uccelliniego liczba odrębnych odcinków jest ograniczona na korzyść kilku większych części. Odejściu od struktur wieloodcinkowych nie towarzyszy jednak klarowne rozgraniczenie części za pomocą silnych cezur kadencyjnych, kresek taktowych i określeń agogicznych. Najczęstszym typem formy sonaty Uccelliniego jest canzonowy w swej genezie układ 3-częściowy o następstwie metrycznym C 3/1 C, sporadycznie poprzedzony wstępnym adagio.

Uccellini przejawiał duże zainteresowanie techniką kanoniczną. Obok zwykłych kanonów, występujących jako osobne utwory lub część sonaty, stosował bardziej zawiłe konstrukcje, jak kanony „alla roversa” (w raku inwersji), czy kanony zagadki (np. sonata La Tartaruga z op. 3, kanon Comunis est via z op. 9). Ponadto obficie czerpał z tradycji ricercarowej, posługując się w fugatach (zastosowanych w sonatach) techniką diminucji, augmentacji lub segmentacji tematu. Na tle twórczości innych kompozytorów Uccellini wyróżniał się szczególnie nowatorstwem w zakresie języka tonalnego. Wybór niektórych transpozycji modus jońskiego i eolskiego (np. B, Es, A, E, H, c, h, b) wybiegał daleko poza zakres ówcześnie stosowanych modi.

Największe zasługi wniósł Uccellini w rozwój techniki skrzypcowej. Jego op. 5 z 1649 był pierwszym w historii zbiorem złożonym z sonat na skrzypce solo z b.c. (rękopiśmienny odpis tego druku zachował się w Landesbibliothek w Kassel). Dopiero po nim nastąpiły podobne publikacje G.A. Leoniego, G.A. Pandolfiego i innych. W swych sonatach solowych jako pierwszy, na kilkadziesiąt lat przed H. Biberem, Uccellini wymagał gry w ramach szerokiej skali skrzypiec (g–a³), a także wielu skomplikowanych figuracji, podkreślających specyficzne właściwości skrzypiec.

Większość kompozycji Uccelinniego stanowią tańce, wariacje i inne utwory da camera. Podobnie jak Buonamente Uccellini skomponował wiele wariacji opartych na popularnych tematach pieśniowych i basach ostinatowych; zawsze nazywał je ariami (np. Aria „La Scatola”, Aria sopra la Bergamasca). Zgodnie z praktyką 1. poł. XVII w. utwory taneczne Uccelliniego wydawał nie jako suity, lecz w oddzielnych grupach według gatunków (kuranty, balli, brandi). Szczególną uwagę zwracają sinfonie – gatunek, któremu kompozytor poświęcił cały op. 8. Te różnoobsadowe (1–3 głosy z b.c.) introdukcje i interludia do suit i muzyki wokalnej urzekają bogatą harmonią (dysonanse, pełna brzmięniowość) i melodyką (kantylena, quasi-periodyczna struktura).

Literatura: W. Apel Die Italienische Violinmusik im 17. Jahrhundert, Wiesbaden 1983, wyd. angielskie poszerzone pt. The Italian Violin Music in the 17th Century, wyd. Th. Binkley, Bloomington (Indiana) 1990; P. Allsop The Trio Sonata from its Origins until Corelli, Oksford 1992; S. Roncroffi M. Uccellini violinista e compositore del secolo XVII, Bolonia 1993; M. Uccellini, materiały z konwenium w Forlimpopoli 1996, red. M. Caraci Vela i M. Toffetti, Lukka 1999; P. Wilk Sonata na skrzypce solo w siedemnastowiecznych Włoszech, Wrocław 2005.