Stwosz, Stosz, Stvos, Stosch, Stoss, Wit, Veit, *ok. 1447 Horb n. Neckarem, †1533 Norymberga, rzeźbiarz, malarz, grafik. Jeden z najwybitniejszych artystów późnego gotyku, epoki przełomu humanistycznego; z równą maestrią rzeźbił w drewnie, jak i kuł w kamieniu. Od 1477 do 1496 przebywał w Krakowie, gdzie na zlecenie miejskiego patrycjatu zrealizował dla kościoła NMP w latach 1477–89 gigantyczny pentaptyk (11×13 m). Złożony z predelli (z drzewem Jessego), szafy środkowej (ze scenami Zaśnięcia i Wniebowzięcia Maryi), dwóch skrzydeł nieruchomych i dwóch zamykających szafę (kwatery ze scenami z życia Chrystusa i Jego Matki) oraz zwieńczenia (ze sceną Koronacji NMP w obecności patronów Polski: św. Stanisława i św. Wojciecha) w partii szczytowej, stanowi jedną z najwspanialszych narracyjnych prac rzeźbiarsko-malarskich epoki, swoistą „Biblię z lipowego drzewa” (K.I. Gałczyński Nocna pora z poematu Wit Stwosz).
Centralnie wyeksponowane postacie Maryi i apostołów — świadków Zaśnięcia — w zindywidualizowany sposób reagujących na dramat chwili, taneczne pozy wielu figur pobocznych na kwaterach oraz na predelli z królem Dawidem na czele, śpiewające i grające chóry anielskie w scenie Wniebowzięcia, żywe kontrasty barw (błękit, czerwień, zieleń, złoto) i światłocienia, /sprzyjały ukazaniu parateatralnej stylizacji, typowej dla średniowiecznych przedstawień scenicznych w duchu widowisk misteryjnych. Literacką inspiracją dla artysty były zapewne biblijne wątki z Pieśni nad pieśniami, Psalmów Dawidowych, a zwłaszcza słynna w wiekach średnich Złota legenda Jacopa da Voragine.
Doskonała kompozycja przestrzenna monumentalnego dzieła w powiązaniu z wręcz pedantyczną dbałością o szczegóły i realia epoki (stroje, wystrój wnętrz, instrumenty) czynią Ołtarz Mariacki niepowtarzalnym dziełem, zrodzonym u schyłku średniowiecza.
Jego twórca inspirował artystów różnych dziedzin sztuki — muzyków komponujących pasyjno-maryjne utwory typu Magnificat i Stabat Mater, dramaturgów (T. Kantor, spektakl Niech sczezną artyści), poetów (K.I. Gałczyński, H. Poświatowska, Z. Herbert), malarzy (M. Stachowicz, J. Matejko, S. Wyspiański, J. Mehoffer, L. Wyczółkowski), rzeźbiarzy (A. Madeyski).
Literatura: T. Dobrowolski Wit Stwosz. Ołtarz Mariacki, epoka i środowisko, Kraków 1980; Z. Kępiński Wit Stwosz, Warszawa 1981; T. Chrzanowski Ołtarz Mariacki Wita Stwosza, Warszawa 1985; Wit Stwosz. Studia o sztuce i recepcji, red. A.S. Labuda, Warszawa 1986; Wokół Wita Stwosza, katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Krakowie 30 III–3 VII 2005, red. D. Horzela i A. Organisty, Kraków 2005.
