Stumpf, Carl

Stumpf [sztumpf] Friedrich Carl, *21 IV 1848 Wiesentheid, †25 XII 1936 Berlin, niemiecki psycholog i muzykolog. Wychowany w muzykującej rodzinie, już w dzieciństwie interesował się grą na różnych instrumentach, a w młodzieńczych latach zapoznał się z zasadami harmonii i kontrapunktu. Od 1865 studiował filozofię na uniwersytetach w Würzburgu (u F. Brentana) i Getyndze (u H. Lotzego), gdzie uczęszczał także na wykłady z zakresu nauk przyrodniczych. W 1870 uzyskał habilitację z filozofii, w 1873 objął stanowisko profesora w Würzburgu, następnie w Pradze (1879), Halle (1884), Monachium (1889) oraz w Berlinie (1893–1928), gdzie kierował powstałym w 1893 z jego inicjatywy instytutem psychologii, ukierunkowanym na badania percepcji dźwięku. W 1902 zorganizował w Berlinie, wraz ze swymi uczniami – O. Abrahamem i E. von Hornbostelem, Berliner Phonogrammarchiv, w którym gromadzono nagrania muzyki pozaeuropejskiej. Archiwum berlińskie stało się wkrótce jednym z przodujących ośrodków etnomuzykologicznych w Europie. Stumpf zainicjował i redagował (1898–1924) «Beiträge zur Akustik und Musikwissenschaft» oraz (wraz z E. von Hornbostelem) serię prac zbiorowych z zakresu muzykologii porównawczej («Sammelbände für vergleichende Musikwissenschaft», 1922–23). W centrum jego zainteresowań filozoficznych była epistemologia; pośmiertnie (1939–40) wydano 2 t. Erkenntnislehre. Stumpf był członkiem Akademie der Wissenschaften w Berlinie, w 1928 został uhonorowany odznaczeniem państwowym (Bundesverdienstorden). Jego uczniami – oprócz Abrahama i Hornbostela – byli m.in. M. Wertheimer, C. Sachs, J.G. von Allesch, G. Schünemann, W. Köhler, E. Fischer, R. Lachmann, R. Musil, G. Révész.

Stumpf zapoczątkował badania nad psychologią wrażeń dźwiękowych oraz muzyką kultur pozaeuropejskich, dlatego uważany jest za inicjatora muzykologii porównawczej. Poszukiwał uniwersalnych, właściwych dla gatunku ludzkiego prawidłowości w zakresie psychologicznych aspektów różnicowania wysokości dźwięku w ramach oktawy oraz funkcjonowania skal muzycznych w pozaeuropejskich kulturach muzycznych, a także różnicowania jakości brzmienia wielodźwięków. Istotny wpływ na koncepcje teoretyczne Stumpfa, zawarte w jego fundamentalnej pracy Tonpsychologie (1883–90), miały poglądy filozoficzne Brentana. Stumpf zwrócił uwagę na paralelizm psychofizyczny, na równoczesność percepcji, rozumianej jako bierna reakcja narządu słuchu na bodziec akustyczne oraz apercepcji rozumianej jako aktywność uwagi słuchacza. Do tych rozróżnień nawiązuje współczesna psychologia poznawcza, wykorzystująca m.in. takie terminy jak bottom-up, top-down, data-driven, conceptually driven. Inspiracją do badań z zakresu muzykologii porównawczej były poglądy brytyjskiego fizyka, matematyka i fonetyka A.J. Ellisa dotyczące skal muzycznych różnych ludów (On the Musical Scales of Various Nations, 1885). W 1886 Stumpf opublikował swą słynną pracę Lieder der Bellakula-Indianer, która zainicjowała badania etnomuzykologiczne w Niemczech. Stumpf powiązał studia nad muzyką ludów pozaeuropejskich z psychofizjologią i psychoakustyką. W 1902, przy okazji berlińskich występów zespołu muzycznego z Syjamu, zbadał instrumentarium i przeprowadził szereg doświadczeń z muzykami. Historyczne nagranie syjamskiej orkiestry zapoczątkowało działalność Phonogrammarchiv przy instytucie psychologii.

Na podstawie badań dotyczących pozaeuropejskich kultur muzycznych Stumpf stwierdził, iż zasada równomiernego rozróżniania kolejnych stopni skali jest właściwością psychofizjologiczną, a nie wtórnym rezultatem temperowania interwałów, uzyskanych poprzez obliczenia matematyczne. Uważał, iż człowiek rozporządza wrodzonym, uwarunkowanym fizjologią i anatomią, precyzyjnym poczuciem zmian wysokości dźwięku. Prace Stumpfa dotyczące kultur pozaeuropejskich zainspirowały Hornbostela do sformułowania (1906) programu muzykologii porównawczej. W swych badaniach Stumpf nawiązał także do tradycyjnej w teorii muzyki europejskiej opozycji konsonans – dysonans, ale swą teorię budował na doświadczeniu audytywnym, interpretowanym przez metaforę stopliwości. Stwierdził, iż interwał oktawy w doznaniu słuchowym nie daje wrażenia równoczesnego zestawienia dwóch różnych dźwięków, ale jakby ich „stapiania” się w pojedynczy dźwięk. Wprowadził zatem termin „stopliwość” jako właściwość wielodźwięku, która daje wrażenie „stapiania się” kilku równocześnie brzmiących dźwięków w jednorodne, eufoniczne brzmienie. Dla określenia „stopliwego” efektu brzmienia wielodźwięków wprowadził termin konkordancja (Konkordanz, Konkord), a dla „niestopliwego” – dyskordancja (Diskordanz, Diskord). Jego fenomenologiczna teoria stopliwości (Verschmelzungstheorie), akcentująca jakość doświadczenia zmysłowego, była kontrpropozycją do pozytywistycznej, „obiektywnej” koncepcji Helmholtza, zaprezentowanej w Die Lehre von den Tonempfindungen (1863) i tłumaczącej opozycję konsonans – dysonans akustyczną właściwością dźwięków, tzn. zgodnością (lub nie) tonów harmonicznych równocześnie brzmiących dźwięków o różnej wysokości.

Stumpf wykształcił liczne grono uczniów, podejmujących badania z zakresu muzykologii porównawczej i szukających odpowiedzi na temat pochodzenia i ewolucji muzyki. Zainteresowania badawcze Stumpfa dotyczące fizjologii i psychologii słyszenia zaowocowały poszukiwaniem intersubiektywnych prawidłowości funkcjonowania zmysłu słuchu i metod opartych na introspekcji. Kontynuacji jego koncepcji teoretycznych, uwzględniających subiektywny „czynnik ludzki” w poznawaniu zjawisk audytywnych, nie sprzyjała akceptacja w naukach humanistycznych metod właściwych dla nauk ścisłych oraz idea ewolucjonizmu. Do myśli Stumpfa nawiązują obecnie nauki kognitywne, poszukujące uniwersalnych mechanizmów poznawczych człowieka i uznające metaforę za podstawowy sposób konceptualizacji zjawisk zmysłowych.

Literatura: T. Lipps Der Begriff der Verschmelzung und damit Zusammenhängendes in Carl Stumpfs Tonpsychologie II, „Philosophische Monatshefte” XXVIII, 1892; R. Münnich Von der Entwicklung der Riemannschen Harmonielehre und ihrem Verhältnis zu Oettingen und Stumpf, w: Riemann-Festschrift, red. C. Mennicke, Lipsk 1909, przedr. „Indiana Theory Review” XVI, 1995; Festschrift für Carl Stumpf, red. K. Koffka i in., Berlin 1919; E. Schumann Die Förderung der Musikwissenschaft durch die akustisch-psychologische Forschung Carl Stumpfs, „Archiv für Musikwissenschaft” V, 1923; Festschrift zum 75. Geburtstag, „Psychologische Forschung” IV, Berlin 1923; E. von Hornbostel Geschichte des Phonogrammarchivs der Staatlichen Hochschule für Musik in Berlin, Berlin 1926; E. von Hornbostel Carl Stumpf und vergleichende Musikwissenschaft oraz Das Berliner Phonogrammarchiv, „Zeitschrift für vergleichende Musikwissenschaft” I, 1933; N. Hartmann Gedächtnisrede auf Carl Stumpf, Berlin 1937; J.J. Handschin Der Toncharakter. Eine Einführung in die Tonpsychologie, Zurych 1948; A. Wellek Musikpsychologie und Musikästhetik, Frankfurt nad Menem 1963, 3. wyd. 1982; E.W. Marvin Tonpsychologie and Musikpsychologie. Historical Perspectives on the Study of Music Perception, „Theoria” II, 1987; A. Serravezza Helmholtz, Stumpf, Riemann. Un itinerario, „Rivista Italiana di Musicologia” XXIV, 1989; R. Eberlein Theorien und Experimente zur Wahrnehmung musikalischer Klänge, Frankfurt nad Menem 1990; D. Christensen E.M. von Hornbostel, Carl Stumpfs and the Institutionalization of Comparative Musicology oraz A. Schneider Psychological Theory and Comparative Musicology, w: Comparative Musicology and Anthropology of Music, red. B. Nettl i P. Bohlman, Chicago 1991