Stachowski Marek, *21 III 1936 Piekary Śląskie, †3 XII 2004 Kraków, polski kompozytor i pedagog. Regularną edukację muzyczną rozpoczął w 1952 w szkole muzycznej I st. w Krakowie, kontynuował w PŚSM w Krakowie. W latach 1963–68 odbył studia kompozytorskie pod kierunkiem K. Pendereckiego w PWSM w Krakowie. W 1967 rozpoczął pracę dydaktyczną w tejże uczelni. W 1968 uzyskał wyróżnienie w międzynarodowym konkursie kompozytorskim Fundacji „Gaudeamus” za Musica con una battuta del tam-tam, I nagrodę w konkursie kompozytorskim im. A. Malawskiego za Neusis II oraz wyróżnienie na Konkursie Młodych ZKP za Sequenze concertanti. W 1969 otrzymał II nagrodę w międzynarodowym konkursie Komitetu Solidarności w Skopje za Chant de 1’espoir, w 1974 I nagrodę w konkursie im. K. Szymanowskiego za Śpiewy thakuryjskie. Trzykrotnie został wyróżniony na Międzynarodowej Trybunie Kompozytorów UNESCO: w 1974 za Neusis II, w 1979 za Divertimento, 1990 za III Kwartet smyczkowy. W 1990 został laureatem nagrody fundacji im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Otrzymał także w 1976 nagrodę muzyczną miasta Mönchengladbach w Niemczech, w 1979 nagrodę miasta Krakowa, w 1984 nagrodę ZKP, w 1996 nagrodę wojewody krakowskiego za wybitne osiągnięcia twórcze, w 1997 nagrodę fundacji Ruth i Raya Robinsonów „Excellence in Teaching” oraz czterokrotnie nagrodę MKiS (w 1989 za twórczość dla dzieci, później w 1996, 1999, 2000). Odznaczony Krzyżem Kawalerskim (1985) i Oficerskim (1999) Orderu Odrodzenia Polski. Od 1981 był profesorem zwyczajnym Akademii Muzycznej w Krakowie, w latach 1993–99 i 2002–04 rektorem tej uczelni. Wykładał w Yale School of Music, Royal Academy of Music w Londynie, Cardiff University, Bristol University, Rubin Academy of Music and Dance w Jerozolimie, na uniwersytetach w Korei Południowej. Prowadził seminaria kompozytorskie w ramach Gaudeamus Music Week w Amsterdamie (1979, 1984) i Durham New Music Courses (1978).
Stachowski rozpoczynał swą drogę twórczą kilka lat po pierwszych manifestacjach polskiego sonoryzmu. Jego I Kwartet smyczkowy, napisany w 1963 – jeszcze w czasach studiów kompozytorskich u K. Pendereckiego – łączy znamiona stylistyki neoklasycznej (m.in. tradycyjny układ cykliczny) z poszukiwaniami nowych jakości brzmieniowych. Z kolei w cyklu wokalnym Pięć zmysłów i róża (1964) kompozytor zainspirował się postwebernowskim serializmem z jego punktualistyczną fakturą, opozycjami dynamiki, kontrastami barw i mikronapięciami. Musica per quartetto d’archi z 1965 utrzymana jest w aurze Trenu „Ofiarom Hiroszimy” Pendereckiego: tworzywo dźwiękowe zostaje tu wyzwolone z ram sztywnego metrum i tradycyjnej harmoniki, zdominowane przez kontrasty statyki i ruchu, skupienia i rozrzedzenia materii dźwiękowej, dysonansowe klastery, grę lapidarnych motywów i repetycji, glissanda, najwyższe nuty i niekonwencjonalne efekty artykulacyjne.
Poszukiwania sonorystyczne rozwinął kompozytor w serii utworów orkiestrowych, od Musica con una battuta del tam-tam po Poeme sonore. Do grupy tych utworów należy włączyć także Neusis II z zespołem solistów i chórem mieszanym, wykorzystujący wyłącznie asemantyczny materiał wokalny. W każdym z nich kompozytor stosował rozmaite inspiracje i wzorce formalne: np. formę łukową z punktem kulminacyjnym i lustrzanym odwzorowaniem przebiegu punktu kulminacyjnego (Musica con una battuta del tam-tam), swobodną formę ricercaru-fantazji (Ricercar 66), formę koncertową (Sequenze concertanti), trójdzielną formę ewolucyjną (Irisation) budowaną z zagęszczeń „poziomych” (tremola, tremolanda, wibracje, biegniki) i „pionowych” (kombinacje wielodźwięków), formę jednoczęściową z generalnym punktem kulminacyjnym (Musique solennelle, Poème sonore).
Poème sonore stanowił zwrotny moment w ewolucji twórczej kompozytora jako pierwsza próba syntezy architektoniki sonorystycznej, bazującej na jakościach i efektach brzmieniowych oraz na pełnym materiale 12-tonowym, z formą narracyjno-harmoniczną, opartą na precyzyjnej konstrukcji współbrzmień, sięgającą także po tradycyjne środki harmoniczne. Punktem docelowym zapoczątkowanej tu ewolucji stało się równouprawnienie rozmaitych porządków dźwiękowych: pełnej skali chromatycznej, jej rozmaitych wycinków, skali całotonowej, skal modalnych, messiaenowskich modi, wreszcie trójdźwięku molowego czy durowego, akordu symultanicznego dur-moll, dysonansu i konsonansu. Konstrukcja formalna jest budowana z reguły w oparciu o lokalne i trwające na dłuższych przestrzeniach, czy też powtarzające się centra harmoniczne.
Zamysł owej syntezy powiązany został integralnie z ożywiającą kompozytora od zarania jego twórczej drogi problematyką estetyczną: zainteresowaniem poezją (Z księgi godzin do poezji Rilkego, Ptaki do wierszy poetów polskich, Madrigali dell’estate do tekstów G. d’Annunzia), a także fascynacją antykiem, kulturą basenu Morza Śródziemnego, kulturami egzotycznymi (Choreia, Śpiewy thakuryjskie, Ody safickie). Owe różnorodne zainteresowania owocują harmonijnym połączeniem pozornie heterogenicznych światów stylistyczno-estetycznych: witalizmu z jego ekspresją motorycznych rytmów, neoklasycyzmu z jego dyscypliną formalną, przejrzystością faktury i pogodnym kolorytem, wyrafinowanego impresjonizmu, wyrażającego się czy to w języku sonorystycznym, czy neotonalnym, wreszcie ekspresjonizmu, dalekiego od romantycznej egzaltacji, swoiście powściągliwego, lecz zarazem intensywnego w wyrażanych emocjach.
Charakterystyczną cechą twórczości Stachowskiego jest upodobanie do formy poematu symfonicznego czy wokalno-symfonicznego w rodzaju Poeme sonore, Chorei, a z drugiej strony Ód safickich. W ostatnich latach wybitnym osiągnięciem twórczym stał się tryptyk poematów symfonicznych. Z księgi nocy, zainspirowany poezją Rilkego, muzyka łącząca impresjonistyczne bogactwo barw i tajemniczych, nokturnowych klimatów z przejmującą, głęboko osobistą, niekiedy tragiczną w wyrazie aurą emocjonalną, jak to ma miejsce w elegijnym III Nokturnie.
Rozmaitość inspiracji łączył Stachowski z własnym, wyraźnie skrystalizowanym językiem dźwiękowym. Integralnym jego elementem jest symbolika i ekspresja określonych, wyselekcjonowanych środków dźwiękowych, np. interwałów małej tercji, trytonu, kwinty, unisonu czy oktawy, trójdźwięku molowego czy durowego. Cechą jego muzyki jest także dynamiczna narracja muzyczna, która łączy myślenie przestrzenno-fakturalne proweniencji sonorystycznej, następstwo względnie stabilnych, stopniowo przeobrażających się konstelacji brzmieniowych – z silnymi kontrastami oraz ewolucjonizmem o charakterze melodyczno-harmonicznym, dochodzącym do głosu szczególnie w nowszych kompozycjach. Wyraźnie dystansując się od mód awangardowych, minimalizmu czy postmodernizmu, Stachowski był kompozytorem nowoczesnym, a zarazem komunikatywnym w swym twórczym przesłaniu.
Literatura: K. Płoskoń Marek Stachowski. Katalog tematyczny utworów, Kraków 2004 (zawiera bibliografię); A. Woźniakowska Trzeba umieć marzyć. Rozmowy z Markiem Stachowskim, Kraków 2005; K. Meyer Marek Stachowski and His String Quartet No. 2, „Polish Music” 1976 nr 4; L. Polony „Ptaki” Marka Stachowskiego, w: Wokół słowa, sensu i struktury w muzyce, «Zeszyty Naukowe Zespołu Analizy i Interpretacji Muzyki PWSM» nr 1, Kraków 1977; M. Kominek Marek Stachowski. Poemat brzmień, „Ruch Muzyczny” 1979 nr 3; T. Malecka Próba analizy akustycznej postaci brzmieniowych w „Neusis II” Marka Stachowskiego, w: Muzyka instrumentalno-wokalna kompozytorów krakowskich, «Zeszyty Naukowe PWSM w Krakowie», 1979; K. Tarnawska-Kaczorowska O nich się mówi, „Muzyka Polska” 1983 nr 3–4; G. Michalski Nie znacie? A szkoda. Marek Stachowski: Choreia na orkiestrę, „Ruch Muzyczny” 1984 nr 6; B. Smoleńska-Zielińska Madrygały o lecie Marka Stachowskiego, „Ruch Muzyczny” 1988 nr 20; L. Polony „Ody safickie” Marka Stachowskiego, w: Krakowska szkoła kompozytorska 1888–1988, red. T. Malecka, Kraków 1992; M. Janicka-Słysz Elegancja z pieprzykiem, „Studio” 1994 nr 5; L. Polony Twórczość Marka Stachowskiego. Przyczynek do syntezy, w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Małecka, K. Szwajgier, Kraków 1996; K. Płoskoń Concerto per violoncello ed orchestra d’archi Marka Stachowskiego, w: Muzyka w kontekście kultury, księga pamiątkowa M. Tomaszewskiego, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 2001.
spis sporządzony według katalogu K. Płoskonia, zob. Literatura
Instrumentalne:
orkiestrowe:
Musica con una battuta del tam-tam op. 7 na orkiestrę smyczkową i tam-tam, 1966, prawyk. Rotterdam 9 IX 1968, Noordelijk Filharmonisch Orkest, dyryg. Ch. De Wolff
Sequenze concertanti op. 9 na orkiestrę, 1968
Irisation op. 12 na orkiestrę, 1970, prawyk. Graz 23 X 1970, orkiestra symfoniczna radia i telewizji w Lublanie, dyryg. S. Hubada, wyd. 1974 PWM
Musique solennelle op. 17 na orkiestrę, 1973, prawyk. Warszawska Jesień 27 IX 1974, Orchestre Philharmonique de l’ORTF, dyryg. M. le Roux, wyd. 1976 PWM
Poème sonore op. 19 na orkiestrę, 1975, prawyk. Mönchengladbach 24 VI 1976, Niederrheinische Sinfoniker, dyryg. R. Satanowski, wyd. 1977 PWM
Choreia op. 24 na orkiestrę, 1980, prawyk. Milton Keynes 15 II 1981, WOSPRiT, dyryg. J. Kasprzyk, wyd. 1989 PWM
Capriccio op. 28 na orkiestrę, 1983, prawyk. Warzawa 13 IV 1984, Orkiestra Filharmonii Śląskiej, dyryg. J. Salwarowski
Z księgi nocy. Trzy nokturny na orkiestrę op. 37, 1990 (I Nokturn), 2000 (II i III Nokturn), prawyk. Kraków 29 IX 1990, Orkiestra Filharmonii Krakowskiej, dyryg. G. Levine (I Nokturn), Kraków 27 X 2000, Orkiestra Filharmonii Krakowskiej, dyryg. S. Krawczyński (II i III Nokturn), wyd. 1992 PWM (I Nokturn)
Sinfonietta op. 45 na orkiestrę smyczkową, 1998, prawyk. Bad Kissingen 5 VII 1998, Sinfonietta Cracovia, dyryg. P Przytocki
Concerto per violoncello ed orchestra d’archi op. 34, 1988, prawyk. Warszawska Jesień 20 IX 1991, wiolonczela B. Piergamienszykow, Sinfonia Varsovia, dyryg. K. Penderecki, wyd. 2000 PWM
Concerto per viola ed orchestra d’archi op. 46, 1998, prawyk. Warszawa 24 I 1999, altówka S. Kamasa, Orkiestra Kameralna PR „Amadeus”, dyryg. A. Duczmal
Recitativo e preghiera per cello ed orchestra d’archi op. 47 (wersja pierwotna na wiolonczelę i fortepian), 1999, prawyk. Stuttgart 18 IV 2000, wiolonczela D. Imiełowska, fortepian M. Cieniawa
Adagio ricordamente per cello ed orchestra d’archi op. 50 (pamięci L. Soleckiego), 1999–2000, prawyk. Kraków 23 IV 2005, wiolonczela D. Imiełowska, Orkiestra Kameralna Filharmonii Krakowskiej, dyryg. P. Sułkowski; wersja pierwotna na wiolonczelę i fortepian, 1999, prawyk. Kraków 12 XI 1999, wiolonczela D. Imiełowska, fortepian M. Cieniawa
From the Book of Night for orchestra (2), 2000, wyd. Kraków 2000 PWM
Concertino claricellato op. 54 na klarnet, wiolonczelę i orkiestrę, 2001, prawyk. Kraków 23 X 2002, klarnet K. Klima, wiolonczela P. Janosik, Polish Chamber Ensemble
Concertato per percussioni ed orchestra op. 55, 2002, prawyk. Katowice 10 VI 2005, perkusja R. Haba i T. Sobaniec, NOSPR, dyryg. J. Krenz
kameralne:
I Kwartet smyczkowy op. 1, 1963, prawyk. Kraków 22 III 1996, Kwartet Jagielloński
Musica per quartetto d’archi op. 3, 1965, prawyk. Kraków 12 III 1970, Kwartet Krakowski, I skrzypce K. Danczowska, II skrzypce A. Lwowicz-Pawłowska, altówka Z. Polonek, wiolonczela H. Zarzycki, wyd. 1974 PWM
Musica da camera op. 5 na flet, wiolonczelę, harfę, wibrafon, 2 talerze, gong, bongosy i 3 tom-tomy, 1965, prawyk. Durham 21 VII 1978, zespół Gemini, dyryg. P. Wiegold
Ricercar 66 op. 8, na orkiestrę smyczkową, kotły i organy, 1966
Audition op. 13 na flet, wiolonczelę i fortepian, 1970, prawyk. Kraków 18 IX 1970, MW2, flet B. Świątek, wiolonczela J. Klocek, fortepian M. Mietelski, wyd. 1971 PWM
II Kwartet smyczkowy op. 16, 1972, prawyk. Kraków 18 XII 1974, I skrzypce B. Śliwicka-Wysocka, II skrzypce A. Lwowicz-Pawłowska, altówka Z. Polonek, wiolonczela K. Koślacz, wyd. 1975 PWM
Divertimento na kameralną orkiestrę smyczkową op. 21, 1978, prawyk. Warszawa 6 I 1979, Polska Orkiestra Kameralna, dyryg. J. Maksymiuk, wyd. 1981 PWM
Quartette da ingresso op. 23 na kwartet smyczkowy, 1980, prawyk. Lusławice 28 VIII 1980, Kwartet Wilanowski, wyd. 1986 PWM
Pezzo grazioso op. 27 na kwintet dęty, 1982, prawyk. Graz 3 XI 1982, Kwintet Dęty PRiT, flet M. Katarzyński, obój J. Kotyczka, klarnet A. Josz, fagot Z. Tlatlik, róg Z. Halasmki, wyd. 1997 PWM
Musique en quatre scènes op. 31 na klarnet i kwartet smyczkowy, 1987, prawyk. Warszawska Jesień 21 IX 1987, klarnet P. Szymyślik, Kwartet Śląski
III Kwartet smyczkowy op. 33, 1988, prawyk. Bristol 13 VI 1988, Kwartet „Varsovia”, wyd. 1993 PWM
Chamber Concerto op. 35 na flet, klarnet, skrzypce, wiolonczelę, perkusję i fortepian, 1989, prawyk. Southampton 15 IX 1989, Uroboros Ensemble, dyryg. G. Pritchard
Sonata per archi op. 38 na orkiestrę smyczkową, 1991, prawyk. Kraków 4 VI 1991, Capella Cracoviensis, dyryg. S. Gałoński, wyd. 1995 PWM
Tre intermezzi per trio darchi op. 39, 1993–94, prawyk. Warszawska Jesień 21 IX 1995, skrzypce M. Moś, altówka Ł. Syrnicki, wiolonczela P. Janosik
Musica festeggiante op. 41 na kwartet smyczkowy, 1995, prawyk. Kraków 6 XII 1995, Kwartet Śląski, wyd. 1998 PWM
Quodlibet op. 40 na flet, obój i fagot, 1996, prawyk. Kraków 30 V 1996, Ensemble International „Zephyros”, flet L. Absjörnsen, obój K. Dawidek, fagot A. Koyama
Tastar e canzona op. 42 na wiolonczelę i fortepian, 1996, prawyk. Katowice 30 IX 1996, wiolonczela D. Imiełowska, fortepian M. Cieniawa
Jeu partie op. 44 na skrzypce i fortepian, 1998, prawyk. Kraków 1 VI 1998, skrzypce K. Danczowska, fortepian S. Cierpik
Trio op. 48 na klarnet, wiolonczelę i fortepian, 1999, prawyk. Miami (Floryda) 10 XI 2000, klarnet W. Komsta, wiolonczela D. Been, fortepian W. Choi, wyd. 2003 PWM
IV Kwartet smyczkowy op. 52, 2001, prawyk. Kraków 17 XI 2001, Kwartet „Dafô”, wyd. 2002 PWM
Trzy interludia op. 53 na klarnet i fortepian, 2001, prawyk. Poznań 12 XII 2001, klarnet A. Godek, fortepian J. Werner
Miroir du Temps. Hommage à O. Messiaen op. 56 na klarnet, skrzypce, wiolonczelę i fortepian, 2002–03, cz. IV Mystère du Temps: Kraków 26 IV 2002, klarnet H. Rosengren, skrzypce M. Moś, wiolonczela A. Bauer, fortepian J. Olejniczak
na fortepian:
Odys wśród białych klawiszy op. 22, 1970, prawyk. Łódź 21 XI 1981, M. Bartczak, wyd. 1987 PWM
Extensions (Piece I) op. 14, 1971, prawyk. Monachium 14 III 1972, M. Reuthe
Cinq petites valses op. 43, 1998, prawyk. Katowice 22 X 1998, G. Szendzielorz
***
Campanae Cracovienses op. 51, na 25 dzwonów krakowskich kościołów, 2000; kompozycja powstała na zamówienie Festiwalu Kraków 2000; brzmienie 25 dzwonów krakowskich kościołów podzielono umownie wg głosów w chórze mieszanym na 7 sopranowych, 7 altowych, 7 tenorowych i 4 basowe; kompozycja ta nie została wykonana
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
Pięć zmysłów i róża op. 2 na głos i 4 instrumenty, sł. T. Kubiak, 1964, prawyk. Kraków 2 VI 1996, sopran B. Karczmiarz, flet Z. Witkowski, ksylorimba S. Mścisz, puzon G. Pytlik, harfa M. Gargas, wyd. Warszawa 1978 Agencja Autorska
Z księgi godzin op. 6 na sopran, 2 chóry i orkiestrę, sł. R.M. Rilke, 1965
Neusis II op. 10 na 2 zespoły wokalne, perkusję, wiolonczelę i kontrabasy, tekst asemantyczny, 1968, prawyk. Kraków 21 II 1974, Chór i Orkiestra Filharmonii Krakowskiej, dyryg. J. Katlewicz, wyd. 1970 PWM
Chant de Tespoir op. 11 na chór mieszany, chór chłopięcy, sopran, baryton, recytatora i orkiestrę, sł. P. Eluard, 1969, prawyk. Skopje 26 VII 1969, sopran A. Bozik, baryton N. Mitić, recytator L. Tadich, Chór Chłopięcy Radia Skopje, Orkiestra i Chór „Domu Armii” w Belgradzie, dyryg. A. Szurew
Słowa op. 15, kantata na 2 głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę, sł. W Broniewski, 1971
Śpiewy thakuryjskie op. 18 na chór mieszany i orkiestrę, sł. R. Tagore, 1974, prawyk. Warszawska Jesień 24 IX 1975, Chór PRiTV w Krakowie, WOSPRiT, dyryg. J. Maksymiuk
Ptaki op. 20 na sopran i instrumenty, sł. T. Hołuj, P. Hertz, J. Harasymowicz, Z. Herbert, 1978, prawyk. Wrocław 25 II 1978, sopran O. Szwajgier, klarnet S. Przystaś, skrzypce J. Miryński, altówka Z. Polonek, wiolonczela K. Koślacz, wyd. 1978, 2. wyd. 1992 PWM
Symfonia pieśni tęsknotą uświęconych op. 25 na sopran, chór mieszany i orkiestrę, sł. K. Damrot, 1981, prawyk. Kraków 10 VI 1986, sopran D. Ambroziak, Chór i Orkiestra PRiTV w Krakowie, dyryg. Sz. Kawalla
Amoretti op. 26 na głos, lutnię i wiolę da gamba, sł. E. Spenser, J.A. Morsztyn, 1981, prawyk. Lizbona 25 I 1983, zespół Fortune’s Fire, tenor N. Mackie, lutnia C. Shavitz, wyd. 1992 PWM
Madrigali dell’estate op. 29 na sopran, skrzypce, altówkę i wiolonczelę, sł. G. d’Annunzio, 1984, prawyk. festiwal Incontro Internazionale di Musica Contemporanea, Pontino VI 1984, wyd. 1987 PWM
Ody safickie op. 30 na mezzosopran i orkiestrę, sł. Safona, 1985, prawyk. Poznań 9 IV 1986, mezzosopran J.T. Stępień, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, dyryg. P. Warzecha
Jubilate Deo op. 32 na chór mieszany i organy, sł. psalm XCIX, 1987, prawyk. Kraków 12 II 1989, organy Z. Indyk, Chór PRiTV w Krakowie, dyryg. B. Wietrzny
Marsz wolności op. 49/1 na chór mieszany, sł. M. Bombicki, 1999
Vivat Maj! 3 Maj! 49/2na chór mieszany, sł. M. Bombicki, 1999
Sceniczne:
Najdzielniejszy z rycerzy, opera dla dzieci, z K. Pendereckim, op. 4, 3-aktowa, libretto wg E. Szelburg-Zarembiny, 1965, wyst. Poznań, Teatr Lalki i Aktora „Marcinek” 15 III 1965, Chór i Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, dyryg. J. Przybylski
Magiczne kuranty, balet-baśń dla dzieci, op. 36, libretto kompozytor, 1989, wyk. Poznań 22 IV 1990, recyt. W. Machalica, Orkiestra Filharmonii Poznańskiej, dyryg. W. Michniewski
muzyka do sztuk teatralnych:
Pędrek wyrzutek do sztuki wg S. Themersona, wyst. Bielsko-Biała, Państwowy Teatr Lalek 1966, reż. J. Zitzman
Młynek do kawy do sztuki wg K.I. Gałczyńskiego, wyst. Bielsko-Biała, Państwowy Teatr Lalek 1967, reż. J. Zitzman
Meleager do dramatu S. Wyspiańskiego, wyk. Teatr PR w Krakowie 1970, reż. J. Goliński
W sieci do dramatu J.A. Kisielewskiego, wyst. Kraków 1971, reż. B. Dąbrowski
Zakładnicy do dramatu I. Bukovcana, wyst. Kraków 1971, reż. P. Paradowski
Drogi Antoni do komedii J. Anouilha, wyst. Kraków 1971, reż. B. Dąbrowski
I co mi to wadzi do komedii F. Zabłockiego, wyk. Teatr PR w Krakowie 1971, reż. J. Goliński
Wyzwolenie do dramatu S. Wyspiańskiego, wyst. Wrocław 1972, reż. J. Goliński
