Sammartini, Giovanni Battista

Sammartini, Saint-Martin, San Martini, San Martino, Giovanni Battista, *1700 (1701?) Mediolan (?), †l5 I 1775 Mediolan, pochodzący z włosko-francuskiej rodziny muzyków, kompozytor, oboista, organista, dyrygent, brat Giuseppego. Muzyki uczył się u ojca, oboisty, Alexisa Saint Martina, i prawdopodobnie u kierowników zespołów muzycznych, których był członkiem od wczesnej młodości. Od 1717 grał jako oboista w kościele S. Celso, a od 1720 w orkiestrze Regio Ducal Teatro. W 1726 był wicekapelmistrzem, a od 1728 kapelmistrzem w kościele S. Ambrogio, prawdopodobnie od 1728 (zapewne do końca życia) kapelmistrzem i kierownikiem zespołu muzycznego Congregazione del Santissimo Entierro przy kościele jezuitów S. Fedele, w 1742 także w kościele S. Paolo de Barnabiti w Vigevano koło Mediolanu. Wysoko ceniony jako wykonawca i twórca muzyki religijnej, pracował w latach 1761–75 także w innych kościołach, m.in. był kapelmistrzem w książęcej kaplicy św. Gotarda (od 1768). Ponadto dyrygował zespołami podczas najważniejszych uroczystości świeckich, np. w Regio Ducal Teatro oraz w ramach koncertów organizowanych przez G.L. Pallaviciniego na wałach fosy Castello Sforzesco, a także w pałacach Sforzów. Od 1733 Giovanni Battista Sammartini działał w zespołach sędziowskich konkursów dla muzyków ubiegających się o posady w kościele; w 1758 należał do grona fundatorów Accademia Filarmonica. Utrzymywał żywe kontakty zwłaszcza z twórcami działającymi razem z nim w tzw. symfonicznej szkole mediolańskiej (m.in. A. Brioschim, F. Galimbertim, G.B. Lampugnanim, M. Chiesą, N. Jommellim), a także z licznymi kompozytorami młodszej generacji, w tym J.Ch. Bachem, L. Boccherinim, L. Mozartem. Przyjaźnił się z Ch. Burneyem, poetą G. Parinim, działał w kręgu członków Accademia dei Trasformati. Zajmował się też pracą pedagogiczną, do jego uczniów należał hr. G. Giulini, a prawdopodobnie w latach 1737–41 Ch.W. Gluck, zaś w latach 50. być może także Ch. Cannabich i C.G. Toeschi. Giovanni Battista Sammartini był dwukrotnie żonaty: w 1727 poślubił Margheritę Benna (†1754), a następnie w 1755 Rosalindę Acquanio; jego córka, Marianna Rosa (*1733), była śpiewaczką.

Giovanni Battista Sammartini należy do najwybitniejszych kompozytorów włoskich XVIII w. Być może wyżej ceniono go za granicą niż w Mediolanie, gdzie spędził całe życie. Wiele jego utworów wykonywano poza Włochami, np. w Wiedniu 1732 wystawiono prawdopodobnie operę Memet, w Amsterdamie 1738 grano jedną z jego symfonii, w Paryżu w ramach Concerts Spirituels symfonie i koncerty, a m.in. w latach 1746–58 oraz w 1751 muzykę chóralną; w 1738 koncerty i kantaty pasyjne były wykonywane w Pradze. Utwory Giovanniego Battisty Sammartiniego publikowano głównie w Londynie, a także w Paryżu i Norymberdze; od połowy stulecia rękopisy i druki gromadzono w kolekcjach prywatnych, m.in. w Blancheton Collection w Paryżu, w bibliotece Waldsteinów w Doksach (potem w Pradze), w zbiorach Esterházych w Wiedniu.

Twórczość Giovanniego Battisty Sammartiniego odegrała ważną rolę w kształtowaniu się stylu galant, a zarazem w przejściu od baroku do okresu wczesnoklasycznego. Wśród badaczy przeważa pogląd o trzyfazowym rozwoju jego twórczości (1720–40 faza barokowo-klasyczna, 1740–60 wczesnoklasyczna i 1760–75 klasyczna), nie wydaje się on jednak uzasadniony, gdyż muzyka Giovanniego Battisty Sammartiniego, zwłaszcza instrumentalna, nie zdradza wyraźnych śladów ciągłego i logicznego rozwoju, a stwarza raczej wrażenie konglomeratu wspomnianych stylów; nie umniejsza to jego zasług jako jednego z prekursorów stylu klasycznego. Najstarsze symfonie i sonaty na orkiestrę smyczkową, często z udziałem instrumentów dętych, a także utwory kameralne (np. kwintety i kwartety), przypominają koncertujący styl Vivaldiego, jednocześnie wiele z nich charakteryzuje 3-częściowa budowa całości (allegro, część powolna i żywy finał), pojawia się też 3-fazowość początkowego allegra. Obok ukształtowanego jednego tematu występują niekiedy dwie struktury tematyczne z wykorzystaniem kontrastów rytmicznych i dynamicznych; na początku przetworzenia i w zakończeniu allegra temat występuje w tonacji podstawowej. Przeważa zdecydowanie faktura homofoniczna z nielicznymi wtrąceniami kontrapunktycznymi. W późniejszym okresie w symfoniach powracają ukształtowania 2-częściowe z kontrastami rytmicznymi, dynamicznymi i fakturalnymi. Krótkie frazy tematyczne pełnią rolę motywów powtarzanych dosłownie lub ze zmianami wariacyjnymi. Części powolne charakteryzuje delikatna ekspresja; często są utrzymane w równoległej tonacji molowej.

Koncerty Giovanniego Battisty Sammartiniego na zróżnicowane obsady są zarówno 2-, jak i 3-częściowe. Elementy formy sonatowej reprezentuje układ tonalny (początki i zakończenia epizodów utrzymane w tonacji podstawowej); w epizodach środkowych pojawia się 3-częściowość, a także elementy quasi-przetworzeniowe. Najliczniejszą grupę w twórczości Giovanniego Battisty Sammartiniego stanowią utwory kameralne; większość z nich składa się z 2 lub 3 części zwykle z menuetem. Największą popularnością cieszyły się tria smyczkowe z charakterystyczną dominacją pierwszych skrzypiec. Sonaty klawesynowe, 1- i 3-częściowe, cechuje rozwinięta technika wirtuozowska. Do twórczości kameralnej i solowej Giovanniego Battisty Sammartiniego nawiązywał pod względem harmonicznym i fakturalnym L. Boccherini. Znacznie mniejsze znaczenie ma jego twórczość wokalna; większość utworów zaginęła bądź zachowała się fragmentarycznie, np. opery seria, zawierające prawie wyłącznie arie da capo. W muzyce do tekstów religijnych i o przeznaczeniu liturgicznym dominuje styl galant. Nieliczne zachowane kantaty obejmują zazwyczaj uwerturę, 3 arie z recytatywami i końcowy fragment chóralny. Arie niekiedy nawiązują do prostoty najstarszych, dwuczęściowych ukształtowań sonatowych; charakteryzuje je liryczna melodyka i dramatyzm wyrazu.

Nie wszystkie zagadnienia w twórczości Giovanniego Battisty Sammartiniego zostały gruntownie zbadane. Trwa jeszcze proces ustalania autorstwa i chronologii powstawania utworów. Pomimo niejednolitego charakteru twórczości, wkład kompozytora w kształtowanie stylu klasycznego i gatunków muzyki instrumentalnej należy uznać za szczególnie cenny.

Literatura: G. de Saint-Foix La chronologie de l’oeuvre instrumentale de Jean Baptiste Sammartini, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” XV, 1913/14; G. Cesari Sei Sonate notturne di Giovanni Battista Sammartini, „Rivista Musicale Italiana” XXIV, 1917; R. Sonderheimer Giovanni Battista Sammartini, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” III, 1920/21; L. de La Laurencie Inventaire critique du Fonds Blancheton de la Bibliothèque du Conservatoire de Paris, 2 t., Paryż 1930–31; G. Roncaglia Una sonata inedita di Giovanni Battista Sammartini, „Rivista Musicale Italiana” XLII, 1938; H. Mishkin Five Autograph String Quartets by Giovanni Battista Sammartini, „Journal of the American Musicological Society” IV, 1953; G. Barblan Sammartini e la scuola sinfonica milanese, w: Musicisti lombardi ed emiliani, red. A. Damerini i G. Roncaglia, «Accademia Musicale Chigiana» XV, Siena 1958; H. Mishkin The Published Instrumental Works of Giovanni Battista Sammartini. A Bibliographical Reappraisal, „The Musical Quarterly” XLV, 1959; G. Barblan Boccheriniana, „La rassegna musicale” XXIX, 1959; C. Sartori Giovanni Battista Sammartini e la sua corte, „Musica d’ oggi” III, 1960; C. Sartori Sammartini post mortem, w ks. pamiątkowej H. Albrechta, red. W. Brennecke i H. Haase, Kassel 1962; G. Barblan Contribute alla biografia di Giovanni Battista Sammartini alla luce dei documenti, w ks. pamiątkowej E. Schenka, red. O. Wessely, „Studien zur Musikwissenschaft” XXV, 1962; B. Churgin New Facts in Sammartini Biography. The Authentic Print of the String Trios op. 7, „Journal of the American Musicological Society” XX, 1967; M. Donà Notizie sulla famiglia Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” VIII, 1974; B. Churgin Giovanni Battista Sammartini and the Symphony, „The Musical Times” CXVI, 1975; L. Inzaghi Nuova luce sulla biografia di Giovanni Battista Sammartini oraz Nozze affretatte di Giovanni Battista Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” IX, 1975 oraz X, 1976; N. Jenkins, B. Churgin Thematic Catalogue of the Works of Giovanni Battista Sammartini. Orchestral and Vocal Music, Cambridge (Massachusetts) 1976; H. Brofsky J.Ch. Bach, G.B. Sammartini and Padre Martini. A Concorso in Milan in 1762, w ks. pamiątkowej M. Bernsteina, red. E.H. Clinkscale i C. Brook, Nowy Jork 1977; N. Jenkins The Vocal Music of Giovanni Battista Sammartini, „Chigiana” XXIV, 1977; S. Kirakowska Giambattista Sammartini’s Concerto, opus 8 oraz E.B. Lance The London Sammartini, „The Music Review” XXXVIII, 1977; R. McGowan Italian Baroque Solo Sonatas for the Recorder and the Flute, Detroit 1978; B. Churgin Alterations in Gluck’s Borrowings from Sammartini, „Studi musicali” IX, 1980; G. Houle The Oboe Sonatas of Giambattista Sammartini, „The Journal of Musicology” III, 1984; D.E. Freeman The Earliest Italian Keyboard Concertos, „The Journal of Musicology” IV, 1985–86; B. Churgin The Recapitulation in Sonata-Form Movements of Sammartini and Early Haydn Symphonies, w: J. Haydn, ks. międzynarodowego kongresu w Wiedniu 1982, red. E. Badura-Skoda, Monachium 1986; D. Prefumo Nuovi documenti sui fratelli Sammartini, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XX, 1986; J. LaRue A Catalogue of 18th-Century Symphonies, t. 1: Thematic Identifier, Bloomington 1988; B. Churgin Did Sammartini Influence Mozart’s Earliest String Quartets?, „Mozart-Jahrbuch”, 1991; A. Cattoretti 1771–1773: gli ultimi quintetti per archi di Giovanni Battista Sammartini, i primi di Luigi Boccherini oraz B. Churgin Sammartini and Boccherini. Continuity and Change in the Italian Instrumental Tradition of the Classic Period, „Chigiana” XXIII, 1993; A.B. Gehann Giovanni Battista Sammartini. Die Konzerte, Frankfurt 1995; Sammartini e il suo tempo. Fonti manoscritte e stampate della musica a Milano nel Settecento, red. M. Brusa i A. Rossi, suplement do „Fonti Musicali Italiane” I, 1996; L. Inzaghi, D. Prefumo Giambattista Samartini, primo maestro della sinfonia (1700–1775), Turyn 1996; Giovanni Battista Sammartini and His Musical Environment, red. A. Cattoretti, Turnhout 2004; A. B. Gehann „Thematische Einheit” und „Themenkontrast” in Sammartinis Konzerten der 1750er und 1760er Jahre als historische Vorbedingungen für Mozarts Schaffen, „Mozart-Studien” 18 (2009); M. Dellaborra Ein seltener Fall der Mailänder Quartett-Spielpraxis: Die drei ‘concertini con flutta traversiera’ 1750 von Giovanni Battista Sammartini, „Tibia” 40/3 (2015); F. E. Ravizza Le sonate per clavicembalo di Giovanni Battista Sammartini, w: The Early Keyboard Sonata in Italy and Beyond, red. R. H. Stewart-MacDonald, Turnhout 2016.