Rossi, Salomone de’

Rossi Salomone, Salamone, Salomon, Szlomoh Me-ha-Adumim, de’, zwany Ebreo, *19 (?) VIII 1570 Mantua (?), †ok. 1630 Mantua (?), włoski kompozytor i instrumentalista pochodzenia żydowskiego, brat znanej sopranistki Madama Europa. Nie był natomiast synem filozofa Asarii de’ Rossi, ani krewnym znanych muzyków noszących w Mantui to samo nazwisko. Muzyki uczył się prawdopodobnie w rodzinnym mieście, gdzie przez całe życie służył na dworze Gonzagów jako członek żydowskiej trupy teatralnej, a w latach 1587–1600 i 1622 jako okazjonalnie zatrudniany skrzypek, wiolista i kierownik kapeli dworskiej. W 1612 przebywał z grupą muzyków żydowskich na dworze ks. Mirandoli. Zmarł prawdopodobnie w getcie w Mantui wskutek epidemii spowodowanej najazdem wojsk cesarza Ferdynanda II Habsburga.

Rossi był jednym z najwybitniejszych – obok C. Monteverdiego, A. Striggia (II), C. Fariny i G.B. Buonamentego – muzyków dworu ks. Vincenza Gonzagi. Jego rolę w historii muzyki często jednak przeceniano, uważając go za pierwszego kompozytora piszącego madrygały z b.c., twórcę sonaty triowej i jedynego przedstawiciela polifonii synagogalnej przed XIX w. Muzyka Rossiego należy stylistycznie jeszcze do tradycji późnego renesansu, rzadko uwidacznia się w niej seconda pratica.

Mimo upływu 22 lat między wydaniem pierwszej i ostatniej księgi madrygałów Rossi kultywował przestarzały typ 5-głosowego polifonicznego madrygału a cappella, nie dokonując ewolucji stylistycznej. Załączona do księgi 1. tabulaturowa partia chittarrone nie jest partią b.c., lecz jedynie instrumentalną wersją piątego głosu kompozycji wokalnej, służącą jako akompaniament dla sopranu przy wykonaniu pseudomonodycznym. Podobnie traktowana jest partia określana jako b.c. w dalszych księgach (i w madrygałach 4-głosowych); oszczędnie cyfrowana wykazuje wszelkie cechy basso seguente i sugeruje raczej polifoniczną realizację. Najwięcej innowacji dokonał Rossi na terenie muzyki synagogalnej. Haszirim aszer lisz’lomo był pierwszym drukiem muzycznym z tekstem hebrajskim. Zawiera 33 opracowania psalmów, hymnów i pieśni synagogalnych na zespół a cappella, dzielony czasem na 2 chóry. Rossi podjął tu próbę przeszczepienia stylu motetowego w formie zalecanej przez sobór trydencki na grunt muzyki synagogalnej. W utworach tych widoczne są wpływy G.G. Gastoldiego, C. Monteverdiego i G. Gabrielego. Mimo kontrowersji, jakie wzbudzał pomysł fuzji muzyki katolickiej z synagogalną, doświadczenia Rossiego kontynuował jego uczeń i wydawca Leo da Modena.

Wbrew opiniom, jakoby Rossi był wynalazcą sonaty triowej, zarówno jego sonaty, jak i zdecydowana większość dzieł instrumentalnych są duetami na 2 viole da braccio lub 2 skrzypiec albo 2 cynki z akompaniamentem chittarrone. Dopiero w 4 księdze sonat partia chittarrone jest cyfrowana i czasem jest aktywna melodycznie, imitując pozostałe głosy, czasem fundamentalna. Preferowana przez Rossiego obsada duetowa stała się standardową w instrumentalnej muzyce świeckiej i tanecznej XVII w. Zdecydowaną większość instrumentalnych dzieł Rossiego, zebranych w 4 księgach, stanowią kilkunastotaktowe sinfonie (55), utrzymane w stylu canzonetty i tańce (34) o 2-częściowej formie repetycyjnej. Sinfonie wykorzystywano prawdopodobnie jako ritornelle do dzieł wokalnych lub wstępy do suit tanecznych. Sześć par galiarda-corrente z 4 księgi stanowi jedną z pierwszych zalążkowych form barokowego cyklu suitowego. Trzy canzony à 4 z księgi 2 oraz sonata La Casalasca à 3 z księgi 3 opierają się na typowych dla canzony motywach daktylicznych i technice imitacyjnej. Spośród utworów nazwanych sonatami tylko 7 reprezentuje właściwą sonatę, pozostałe są wariacjami opartymi na znanych schematach basowych. Sonaty najczęściej przyjmują formę 2-częściową, podobnie jak sinfonie, mają jedynie większe rozmiary (do 50 taktów). Do utworów wyjątkowych w twórczości Rossiego należą sonaty La Moderna i La Viena in dialogo oraz sinfonia nr 8 z 3 księgi. Sposób frazowania, liczne opóźnienia, rapsodyczna forma, kontrasty dynamiczne lub wprowadzanie partii solowych na tle realnego b.c. zdradzają wpływy stile moderno.

Literatura: E. Birnbaum Jüdische Musiker am Hofe zu Mantua von 1542–1628, Wiedeń 1893, tłum. ang. poszerz. 1978; A. Einstein Salomone Rossi as Composer of Madrigals, „Hebrew Union College Annual” XXIII, 1950/51; J. Newman, F. Rikko A Thematic Index to the Works of Salomone Rossi, Hackensack (Nowy Jork) 1972; F. Piperno I quattro libri di musica strumentale di Salomone Rossi, „Nuova Rivista Musicale Italiana” XIII, 1979; G. Ghirardini, Salomone Rossi, musico alla corte dei Gonzaga: studio biografico, “La Rassegna mensile di Israel”, LI (1985); J.R. Cohen Salomone Rossi’s Madrigal Style. Observations and Conjectures, „Orbis musicae” IX, 1986/87; D. Harrán Salomone Rossi, Jewish Musician in Renaissance Italy, „Acta Musicologica” LIX, 1987; D. Harrán Salomone Rossi as a Composer of Theatre Music, „Studi musicali” XVI, 1987; J. Jacobson A Possible Influence of Traditional Chant on a Synagogue Motet of Salomone Rossi, „Musica Judaica” X, 1987/88; J.R. Jacobson, The choral music of Salomone Rossi, “American Choral Review”, XXX (1988); D. Nutter, Salamone Rossi’s Chitarrone Madrigals, w: Claudio Monteverdi: Studi e prospettive, red. T. M. Gialdroni, R. Baroncini, P. Besutti, Florencja 1998; D. Harrán, Salamone Rossi. Jewish Musician in Late Renaissance Mantua, Oxford 1999; P. Mancuso, I canti di Salomone. La scienza musicale nel mondo ebraico: dal XV secolo all’opera di Salomone Rossi, Mediolan 2001; D. Harrán, Salomone Rossi as a composer of ‘Hebrew’ music, w: Studies in honour of Israel Adler, red. E. Schleifer, E. Seroussi, Jerozolima 2002; D. Harrán, Marriage and Music as Metaphor: the Wedding Odes of Leon Modena and Salamone Rossi, “Musica Judaica” 17 (2003-04); E.L. Altschuler, W. Jansen, Thomas Weelkes and Salomone Rossi: some interconnections, “Musical Times”, 145 (2004); M.B. Beckerman, The songs of Solomon (Rossi) as the search for history, w:  The world of Baroque music: new perspectives, red. G.B. Stauffer, Bloomington 2006; J.I. Haug, Hebräischer Text – Italienische Musik. Sprachbehandlung in Salomone Rossis Psalmvertonungen (1622/23), „Archiv für Musikwissenschaft“, LXIV (2007); D. Harrán, A tale as yet untold: Salomone Rossi in Venice, 1622, „Sixteenth-century Journal“, XL (2009); A. Ruffatti, A. Tacaille, Les Cantiques de Salomon de Salamone Rossi: Enjeux historiques et stylistiques, « Le jardin de musique”, 6 (2009); R. Arnold, Leon Modena und Salamone Rossi Hebreo als Akteure kultureller Transformationen, „PaRDeS: Zeitschrift der Vereinigung für Jüdische Studien“ 18 (2012); D. Harrán, J. Levine, S. Patuzzi, Music from a confined space: Salomone Rossi’s Ha-shirim asher lishlomoh (1622/23) and the Mantuan ghetto, “Journal of synagogue music”, 37 (2012); B. Sparti, Irregular and asymmetric galliards: The case of Salamone Rossi w: Dance, dancers and dance-masters in Renaissance and Baroque Italy, red. B. Sparti, G. Giordano, A. Pontremoli, Bolonia 2015; J. Jacobson, Salamone Rossi: Renaissance man of Jewish music, Teetz 2016; E.L. Altschuler, E. Latham, Weelkes and Rossi: A concert 420 years in the making, “Musical Times”, 160 (2019); P. Castro, Entre le visuel et le sonore: Les tablatures de Salomone Rossi et le mirage de leur transcription, „Musurgia: Analyse et pratique musicales”, 27 (2020); R. Cypess, L Bowring, Orality and literacy in the worlds of Salamone Rossi oraz S. Patuzzi, Salamone Rossi’s Songs of Solomon: The pleasures and pains of marginality w: Music and Jewish culture in early modern Italy: New perspectives, red. R. Cypess, L Bowring, L. Malamut, Bloomington 2022.