Rolland, Romain

Rolland [rol’aⁿ] Romain, *29 I 1866 Clamecy, †30 XII 1944 Vézelay (depart. Yonne), francuski pisarz i historyk muzyki. W latach 1886–89 studiował historię w Ecole Normale Supérieure w Paryżu, od 1889 do 1891 w Ecole Française w Rzymie. W 1895 uzyskał na Sorbonie stopień doktora na podstawie pracy Les origines du théâtre lyrique moderne (w 1896 nagroda akademii królewskiej we Florencji) oraz De la décadence de la peinture italienne au XVIe siècle. Mianowany profesorem, wykładał w latach 1897–1903 w Ecole Normale historię sztuki, publikował artykuły i recenzje w „Revue de Paris”, współpracował z „Les Cahiers de la Quinzaine”, założonym w 1900 przez Ch. Péguy’ego, z którym połączyła go silna przyjaźń. W 1900 jako sekretarz generalny Rolland współorganizował kongres historii muzyki w Paryżu, w 1901 wraz z J. Combarieu, P. Aubrym, M. Emmanuelem i L. Laloyem założył „Revue d’histoire et critique musicale” (1904–12 „La Revue musicale”). W 1902, również współdziałając z czołowymi historykami muzycznymi, przyczynił się do założenia Ecole des Hautes Etudes Sociales, w której do 1911 wykładał historię muzyki. W 1903 powierzono mu pierwszą na Sorbonie katedrę historii muzyki, tamże do 1912 miał wykłady o operze francuskiej XVII–XVIII w. Już podczas studiów w Rzymie zajął się twórczością literacką, w latach 1890–1904 napisał 17 dramatów o tematyce zaczerpniętej z antyku i okresu renesansu oraz z czasów rewolucji francuskiej; Les loups (1898) rozpoczynają cykl Théâtre de la Révolution, obejmujący 8 utworów. W 1904 zaczęło ukazywać się w „Les Cahiers de la Quinzaine” najsławniejsze dzieło Rollanda Jean-Christophe (1904–12, 10 tomów, wyd. polskie w 4 tomach, przekł. autoryzowany L. Staffa, Lwów 1925–27), za które otrzymał w 1916 nagrodę Nobla. W 1913 Rolland wyjechał ze względów zdrowotnych do Szwajcarii. Podczas I wojny światowej współpracował z Czerwonym Krzyżem, działając w Agencji Jeńców Wojennych w Genewie; Journal des années de guerre 1914–1919 odzwierciedla jego antywojenną postawę, potwierdza rozliczne kontakty z wybitnymi pisarzami, kompozytorami (R. Strauss, I. Strawiński), działaczami politycznymi. Rolland zaangażował się w obronę ideałów humanitarnych (zbiór artykułów Au-dessus de la mêlée, 1915), której uwieńczeniem stała się ogłoszona przezeń Deklaracja Niezależności Ducha (1919), podpisana przez B. Crocego, G. Duhamela, M. Gorkiego, H. Manna, R. Tagore i in. Pacyfistyczne poglądy Rollanda wywołały zawzięte ataki na pisarza, który zarazem dla wielu stał się moralnym autorytetem. Wzrastała też jego pozycja jako pisarza muzycznego i autora głośnych powieści Colas Breugnon (1919) i L’âme enchantée (1922–30). W 1938 Rolland wrócił do Francji, zamieszkał w Vézelay; w latach II wojny światowej kontynuował pracę nad swym monumentalnym dziełem o Beethovenie.

Na tle nurtów modernistycznych w sztuce z początku XX w. (literatura — symbolizm, malarstwo i muzyka — impresjonizm, ekspresjonizm) najbardziej reprezentatywne dzieło Rollanda, Jan Krzysztof, było zjawiskiem unikatowym. Owa wieloczęściowa powieść-rzeka, o znamionach realizmu, a zarazem przepojona liryzmem, napisana kwiecistym, emocjonalnym stylem, z miejsca wzbudziła z jednej strony słowa podziwu, z drugiej zaś — ostrej krytyki. W liście do M. von Meysenbug (z 10 VIII 1890) Rolland nazwał ją „powieścią muzyczną”, której tworzywem jest „sfera uczuć” współodczuwana przez pisarza-poetę; owe uczucia, traktowane na wzór tematu w symfonii, „rozwijają się we wszystkich kierunkach, narastają, triumfują lub ponoszą klęskę”. Fikcyjny bohater powieści, Jan Krzysztof Krafft, jest „Beethovenem żyjącym w dzisiejszym czasie” (list z 15 IX 1902) ze względu na analogie biograficzne, a przede wszystkim z powodu podobieństwa osobowości, zmagającej się z przeciwnościami losu; jest on zarazem wyrazicielem poglądów Rollanda, który w części pt. Targowisko próżności przeprowadził pryncypialną krytykę środowiska muzycznego i literackiego oraz aktualnej twórczości muzycznej we Francji i w Niemczech. Dzieło Rollanda znalazło żywy oddźwięk w pracach muzykologicznych; zawiera ono duże bogactwo myśli, toteż wciąż pobudza badaczy do reinterpretacji.

Rollanda fascynowały indywidualności, w których życiu splatały się „marzenie i czyn”, stąd na łamach „Cahiers” w serii «Vies des Hommes Illustres» opublikował popularne biografie Beethovena (1903) i Händla (1906), a także Michała Anioła (1906) i L. Tołstoja (1911), później napisał jeszcze biografię M. Gandhiego (1924). Przez blisko 20 lat pracował nad monumentalnym, 7-tomowym dziełem o Beethovenie, nie jest to jednak pełna monografia twórczości kompozytora, autor skupił się na jego najwybitniejszych dziełach. Praca ta, udokumentowana faktograficznie oraz inkrustowana analizami muzycznymi, obfituje w pełne egzaltacji literackie dygresje, świadczące o apologetycznym stosunku pisarza do Beethovena. Mała monografia Händla oraz dwie książki: Musiciens d’autrefois i Voyage musical…, będące zbiorem artykułów o francuskiej i niemieckiej operze XVII i XVIII w., potwierdzają erudycję Rollanda, który w oparciu o przekazy źródłowe (listy, wspomnienia, rozprawy) scharakteryzował postacie kompozytorów i ich twórczość (Lully, L. Rossi, Händel, Telemann, Keiser, Mozart), wprowadzając czytelnika w artystyczny klimat epoki; te krótkie studia są przykładem doskonałej pracy popularyzatorskiej. Rolland odnosił się krytycznie do muzyki romantyzmu i nowszej, jednak z pewnymi wyjątkami; o jego preferencjach świadczą artykuły zawarte w zbiorze Musiciens d’aujourd’hui (Berlioz, Wagner, d’Indy, Debussy, R. Strauss, Wolf). Prace Rollanda dzięki swym walorom literackim i informacyjnym oraz sugestywnej interpretacji cieszyły się niezwykłą poczytnością, były wielokrotnie wznawiane i tłumaczone na niemal wszystkie języki europejskie; powieść Colas Breugnon zainspirowała D. Kabalewskiego do skomponowania opery (1938), zaś T. Bairda pobudziła do napisania suity w dawnym stylu na orkiestrę smyczkową z fletem (1951).

Literatura: Choix de lettres à M. von Meysenbug, wyd. M.R. Rolland i E.M. Monod-Herzen, Correspondance entre Louis Gillet et Romain Rolland oraz Romain Rolland et Richard Strauss. Correspondance, wyd. G. Samazeuilh, «Cahiers Romain Rolland» I–III, Paryż 1948, 1949, 1951; Jean-Christophe et Armel. Correspondance entre Romain Rolland et Jean Bodin, Lyon 1955; Journal des années de guerre 1914–1919, Paryż 1952, wyd. polskie Dziennik z lat wojny 1914–1919, wstęp, wybór fragmentów i tłum. Z. Karczewska-Markiewicz, Warszawa 1965; Świadek epoki, wstęp i wybór fragmentów z dziennika, publicystyki i listów M. Żurowski, tłum. W. Berent i in., Warszawa 1965; W.T. Starr A Critical Bibliography ofthe Published Writings of Romain Rolland, Evanston (Illinois) 1950 □ S. Zweig Romain Rolland. Der Mann und das Werk, Frankfurt n. Menem 1921, wyd. francuskie Romain Rolland. Sa vie, son oeuvre, Paryż 1929; O.E. Deutsch Dichterische Freiheiten im Romain Rollands „Beethoven”, „Neue Zeitschrift für Musik” XCIII, 1928; M. Descotes Romain Rolland, Paryż 1948; Z. Karczewska-Markiewicz Romain Rolland, Warszawa 1953 oraz Teatr Romaina Rollanda, Wrocław 1955; H. Fähnrich Romain Rolland als Musikwissenschaftler, „Die Musikforschung” IX, 1956 (zawiera spis prac muzycznych Rollanda); J. Robichez Romain Rolland, Paryż 1961; Z. Karczewska-Markiewicz Struktura „Jana Krzysztofa”, 1963; E. Bondeville Romain Rolland à la recherche de l’homme dans la création artistique, Paryż 1966; S. Jarociński Debussy. Kronika życia, dzieła, epoki, Kraków 1972; D. Sices Music and the Musician in „Jean-Christophe”, New Haven 1968; B. Uricka Romain Rolland muzykant, Moskwa 1971; J. Skarbowski Dusza zaczarowana muzyką, Rzeszów 1992.