Rihm [ri:m] Wolfgang Michael, *13 III 1952 Karlsruhe, niemiecki kompozytor. Komponował od 14. roku życia; w latach 1968–72 uczył się u E.W. Veltego w Staatliche Hochschule für Musik w Karlsruhe, w 1972/73 u K. Stockhausena w Kolonii, w latach 1973–76 u K. Hubera we Fryburgu Bryzgowijskim, równocześnie studiował tam muzykologię pod kierunkiem H.H. Eggebrechta. W 1979/80 był stypendystą w Villa Massimo (Rom-Preis). W latach 1973–78 wykładał w Staatliche Hochschule für Musik w Karlsruhe, w 1985 został tam profesorem kompozycji; od 1978 prowadził też regularne kursy w Darmstadcie. W 1978 otrzymał Kranichsteiner Musikpreis Darmstadt, w 1981 Beethoven-Preis m. Bonn, w 1986 Rolf-Liebermann-Preis,w 2000 Bach-Preis m. Hamburg, w 2003 nagrodę im. E. von Siemensa. W 2002 płyta z utworami Rihma w wykonaniu Ensemble Moderne otrzymała Prix de 1’Académie Ch. Cros i nagrodę niemieckich krytyków nagrań. Rihm jest członkiem Bayerische Akademie der Schönen Künste w Monachium, Akademie der Künste w Berlinie, Freie Akademie der Künste w Mannheimie.
Obfita twórczość Rihma reprezentuje rozmaite gatunki muzyczne. Od najwcześniejszych dzieł kompozytor dał się poznać jako indywidualność o skrystalizowanej postawie estetycznej. W początkowym okresie w jego muzyce widoczne są wpływy rozmaitych stylów i technik kompozytorskich, m.in. dodekafonii, serializmu, techniki mikrointerwałowej, echa muzyki Bartóka i Weberna. Rihm, korzystając z zastanych środków, nie dokonywał ich hierarchizacji w obrębie własnego warsztatu, kładąc nacisk głównie na zachowanie spontaniczności procesu twórczego. Będąc przedstawicielem młodego pokolenia, kompozytorów niemieckich, dystansował się od powszechnego wówczas priorytetu strukturalizmu. W podejściu do zasad poszczególnych technik przejawiało się to w o wiele mniej rygorystycznym traktowaniu pryncypiów na rzecz intensyfikacji pierwiastka emocjonalnego i dramatycznego. Ślady owych tendencji zachowały się i w późniejszej twórczości Rihma w postaci swobodnego łączenia środków o awangardowej proweniencji z elementami pochodzenia historycznego (myślenie tematyczne, praca motywiczna, stylistyczne nawiązania do symfonizmu Brucknera i Mahlera itp.). Rihm nigdy jednak nie skłaniał się ku „nowej prostocie”, postulowanej m.in. przez D. Müller-Siemensa, M. Trojahna, H. Winbecka, lecz dążył raczej do urozmaicenia i wyrafinowania używanych środków przy jednoczesnej zrozumiałości i czytelności muzyki. Reprezentatywne dla tego okresu dzieła, zwłaszcza orkiestrowe, cechuje ekspresjonistyczny wyraz osiągany przez częste kontrasty, wybuchowe kulminacje, a także epicką narracyjność.
Środkowy okres twórczości Rihma, obejmujący lata 1980–90, znamionuje stopniowa krystalizacja postawy stylistycznej kompozytora. Młodzieńcza swoboda ustępuje coraz bardziej funkcjonalnemu traktowaniu zasobu środków warsztatowych oraz swoistej emocjonalności. Motywiczna bujność i grandilokwencja zanikają wobec rosnącego priorytetu lakoniczności i ekonomii gestów muzycznych. Redukcja środków idąca w parze z tendencją do zmniejszania aparatu wykonawczego zaważyła także na wzroście znaczenia twórczości kameralnej. Kompozytor nie zdystansował się jednak od wcześniejszych doświadczeń w zakresie kształtowania przebiegu utworu, nadal wykazując predylekcję do silnych i nagłych kontrastów. Rezygnacja z prowadzenia szerokich planów oraz kondensacja wyrazu spowodowały zagęszczenie narracji, co pociągnęło za sobą również wzrost formotwórczego znaczenia poszczególnych elementów syntaktycznych. W ostatnim, dojrzałym okresie ewolucji estetycznej Rihma, zaznaczyła się tendencja do łączenia dotychczasowych osiągnięć, syntezy wypracowanych środków i technik. Punkt ciężkości procesu twórczego przeniósł się ze sfery materiału muzyznego na rozmaite sposoby wykorzystania określonej idei formalnej. Kompozytor posługiwał się swego rodzaju szablonem formy, wypełniając go nowym materiałem w każdym kolejnym przypadku. Przykładem zastosowania owej techniki są utwory skomponowane na bazie szablonu zaprezentowanego w Et nunc I–II (1993) – każde z 4 ogniw cyklu orkiestrowego Vers une symphonie fleuve (1995–98), pomyślanego jako „work in progress”, jest przykładem odmiennego ujęcia schematu wyjściowego.
Znakomita erudycja Rihma w zakresie repertuaru muzycznego ostatniego stulecia uwidoczniła się wyraźnie w jego estetyce, przejawiając się m.in. w licznych aluzjach do klasyków współczesnych muzyki europejskiej. Sięgając do zdobyczy muzycznych „przodków” (wg określenia Rihma), kompozytor unikał cytowania, ograniczając się do ewokacji charakteru ich dzieł. Na płaszczyźnie gatunkowej, np. w kwartetach Rihma, można odnaleźć echa analogicznych dzieł Bartóka czy twórców II szkoły wiedeńskiej, z kolei dojrzałe utwory orkiestrowe wykazują wpływy estetyki L. Nona z jego ostatniego okresu. Wskazują na to zwłaszcza specyficzne rozwiązania fakturalne, m.in. kontrastowanie bloków brzmieniowych, przeciwstawianie homofonicznym kompleksom współbrzmień pojedynczych skupisk dźwięków.
Poetyckie zainteresowania Rihma zaowocowały sporą liczbą dzieł wokalno-instrumentalnych. Specyfika języka muzycznego kompozytora, a zwłaszcza predylekcja do traktowania przezeń całości utworu jako szeregu wyrazistych „zdarzeń”, epizodów, pozwoliła mu osiągnąć wysoki stopień integracji materiału słownego z muzycznym. Szczególnym uznaniem Rihma cieszyła się poezja H. Müllera, P. Celana, A. Rimbauda, a także utwory o wydźwięku ekspresjonistycznym; ich semantyczna zawartość oraz zagęszczenie emocji dobrze koresponduje z charakterystycznym dla kompozytora sposobem budowania napięć. Podobna sytuacja występuje w scenicznych utworach Rihma. Balet Tutuguri, wchodzący w skład cyklu sześciu dzieł opatrzonych tym tytułem, cechuje witalistyczna niemal „dzikość”. Poszczególne „zdarzenia” zestawione są tutaj w organiczny tok o wysokiej energii. Z kolei w operze Die Eroberung von Mexico, również do libretta A. Artauda, Rihm przenosi zasadę opozycyjności elementów muzycznych na płaszczyznę dramaturgiczną. To uznane dzieło sceniczne osnute zostało na wątkach historycznych, kompozytor potraktował jednak postaci dramatu w niestandardowy sposób, powierzając realizację roli Montezumy sopranowi, zaś Corteza barytonowi, przy czym obie partie są symultanicznie wspomagane przez 2 dodatkowe głosy (Montezumy przez sopran koloraturowy i alt, Corteza przez 2 narratorów). Idea wielowarstwowości dotyczy również rozmaitych rozwiązań fakturalnych i harmonicznych (od czystych współbrzmień konsonansów w polifonicznym ujęciu po bruityzm bloków klasterowych), dramaturgia utworu natomiast kształtowana jest konsekwentnie przez zasadę dualizmu i kontrastu. Inny tekst Artauda, Le Théâtre de Séraphin, posłużył kompozytorowi za kanwę dla szeregu dzieł opatrzonych tytułem Séraphin, spośród których wymienić należy eksperymentalny utwór sceniczny Séraphin. Versuch eines Theaters für Instrumente/Stimmen/… Wg założeń Rihma ostateczny kształt tego wielowątkowego dzieła ma zależeć od odbiorcy, którego rolą jest wychwycenie istotnych elementów z gąszczu przeróżnych warstw i splotów. Jest to niełatwe zadanie z uwagi na dużą koncentrację środków o skrajnie zróżnicowanym pochodzeniu, tworzących w sumie dość agresywną brzmieniowo, nasyconą ekspresyjnie tkankę. Podobne cechy wykazuje wiele wokalno-instrumentalnych kompozycji Rihma, nierzadko ewokujących apokaliptyczne wizje końca świata (Dies 1984, Andere Schatten 1985).
Literatura: Der Komponist Wolfgang Rihm. Ein Buch der Alten Oper Frankfurt, red. D. Rexroth, Moguncja 1985; R. Urmetzer Wolfgang Rihm. Ein Essay über und ein Gespräch mit Wolfgang Rihm, Stuttgart 1988; Wolfgang Rihm. Ausgesprochen, red. U. Mosch, Moguncja 1997; Musik nachdenken. Reinhardt Brinkmann und Wolfgang Rihm im Gespräch, Ratyzbona 2001.
Instrumentalne:
IV Symfonia, 1944
I Symfonia, 1970
I Kwartet smyczkowy, 1970
II Kwartet smyczkowy, 1970
Klavierstücke, cykl na fortepian: I, 1970; II, 1971; III na fortepian na 4 ręce, 1971; IV, 1974; V „Tombeau”, 1975, wyk. pol. Warszawska Jesień 1983; VI „Bagatellen”, 1978; VII, 1980, wyk. pol. Warszawska Jesień 1983
Sinfoniae I na organy, 1970
Segmente na 18 instrumentów smyczkowych, 1971
Trakt na orkiestrę, 1971
Trio smyczkowe, 1971
Tristesse d’une étoile na kwartet smyczkowy, 1971
Grat na wiolonczelę, 1972
Hekton na skrzypce i fortepian, 1972
Trio fortepianowe, 1972
Deploration na flet, wiolonczelę i perkusję, 1973
Magma na orkiestrę, 1973
Morphonie na kwartet smyczkowy i orkiestrę, 1973
Paraphrase na wiolonczelę, fortepian i perkusję, 1973
Dis-Kontur na orkiestrę, 1974
Siebengestalt na organy i tom-tom, 1974
II Symfonia, 1975
Sub-Kontur na orkiestrę, 1975
III Kwartet smyczkowy „Im Innersten”, 1976, wyk. pol. Warszawska Jesień 1996
7 Bruchstücke „Nachtordnung” na 15 instrumentów smyczkowych, 1976
Lichtzwang (Musik für Violine und Orchester I), 1976
Cuts and Disso Ives na orkiestrę, 1977
Musik für drei Streicher, 1977
Erscheinung (Skizze über Schubert) na 9 instrumentów smyczkowych i fortepian ad libitum, 1978
Abgesangsszenen, cykl na orkiestrę: I, 1979; V, 1979; 2. wersja na mezzosopran, baryton i orkiestrę, sł. F. Nietzsche, 1981
La musique creuse le ciel na 2 fortepiany i orkiestrę, 1979
Ländler na fortepian, 1979; 2. wersja na 13 instrumentów smyczkowych
Music-Hall-Suite na 8 instrumentów, 1979
Bann. Nachtschwärmerei na organy, 1980
Doppelgesang I na altówkę, wiolonczelę i orkiestrę, 1980
Nature morte-Still Alive na 13 instrumentów smyczkowych, 1980
IV Kwartet smyczkowy, 1981, wyk. pol. Warszawska Jesień 1993
Tutuguri, cykl na orkiestrę: Tutuguri I, 1981; Tutuguri II, 1982, Tutuguri III, 1981; Tutuguri IV dla recytatora ad libitum i orkiestrę, 1982
Tutuguri VI (Kreuze) na 6 perkusji, 1981
Walzer I „Sehnsuchtwalzer” na orkiestrę, 1981
Zeichen I (Double) na flet basowy, flet piccolo, klarnet, kontrabasowy, klarnet Es i 2 orkiestry, 1981
Canzona na 4 altówki, 1982
Chiffre, cykl na 3–17 instrumentów: I, 1982, wyk. pol. Warszawska Jesień 1987; II „Silence to Be
Beaten”, 1985; III, 1985; IV, 1985, V, 1984; VI, 1985; VII, 1985; VIII, 1988
Fremde Szenen, cykl na trio fortepianowe: I, 1982; II „Charakterstück”, 1983; III, 1984
Gebild na wysoką trąbkę, perkusję i orkiestrę smyczkową, 1982; 2. wersja, 1997
I Koncert na altówkę i orkiestrę, 1983
V Kwartet smyczkowy, 1983
Doppelgesang II (Canzona) na klarnet, wiolonczelę i orkiestrę, 1983
Monodram na wiolonczelę i orkiestrę, 1983
VI Kwartet smyczkowy „Blaubuch”, 1984
Fusées na 16 instrumentów, 1984
Schattenstück na orkiestrę, 1984
Vorgefühle na orkiestrę, 1984
VII Kwartet smyczkowy „Veränderungen”, 1985
Abkehr (Aufzeichnung) na orkiestrę, 1985
Brahmsliebeswalzer na fortepian, 1985; 2. wersja na orkiestrę, 1988
Dämmerung (Aufzeichnung) na orkiestrę, 1985
Maske na 2 fortepiany, 1985
Sine nomine I na kwintet dęty blaszany, 1985
Spur na orkiestrę, 1985
Umriss (Aufzeichnung) na orkiestrę, 1986
Unbenannt, cykl na orkiestrę: I, 1986; II, 1987; III, 1990
Verzeichnung-Studie na altówkę, wiolonczelę i kontrabas, 1986
Walzer II „Drängender Walzer” na orkiestrę, 1987
Compresenze na orkiestrę, 1987
Danse na orkiestrę, 1987
Klangbeschreibung I, 1987, wyk. pol. Warszawska Jesień 1988
Klangbeschreibung III, 1987, wyk. pol. Warszawska Jesień 1988
Protokoll (Ein Traum) na 6 wiolonczeli, 1987
Splitter (Fragmente aus Oedipus) na 4 orkiestry, 1987
VIII Kwartet smyczkowy, 1988
Blick na orkiestrę, 1988
Duomonolog na skrzypce i wiolonczelę, 1988
Kein Firmament na 14 instrumentów, 1988
Abgewandt I na fortepian i 10 instrumentów, 1989
Bruchstück „Die Vorzeichen” na orkiestrę, 1989
Figur na 4 puzony, harfę i perkusję, 1989
Schwebende Begegnung na orkiestrę, 1989
Stück na 3 perkusje, 1989
Dunkles Spiel na 4–16 instrumentów i perkusję, 1990
Ins Offene… na orkiestrę, 1990; 2. wersja, 1992
Musik in memoriam Luigi Nono, cykl na 14 instrumentów, 1990: 1. Cantus firmus–Studie, 2. Ricercare, 5. Abgewandt II
Musik in memoriam Luigi Nono, cykl na orkiestrę: 4. Umfassung na 2 grupy orkiestrowe, 1990; 5. La
lugubre gondola/Das Eismeer na fortepian/2 fortepiany i 2 grupy orkiestrowe, 1992; 2. wersja na 2 fortepiany i 2 grupy orkiestrowe, 1994
Ungemaltes Bild na orkiestrę, 1990
Am Horizont (Stille Szene) na skrzypce, wiolonczelę i akordeon, 1991
Kalt na 5 instrumentów smyczkowych, 3 instrumenty dęte, fortepian i bęben, 1991
Kolchis na harfę, fortepian, wiolonczelę, kontrabas i perkusję, 1991 (w 1996 połączone z Pol i Nucleus w tryptyk)
Zwischen den Zeilen na kwartet smyczkowy, 1991
Augenblick na 12 wiolonczeli, 1992
Gesungene Zeit (Musik für Violine und Orchester II), 1992
Et nunc I–II na instrumenty dęte i perkusję, 1992–93
IX Kwartet smyczkowy „Quartettsatz I”, 1993
Antlitz na skrzypce i fortepian, 1993; 2. wersja na wiolonczelę i fortepian pt. Von weit
Musik für Violine und Orchester III, 1993
Form/Zwei Formen na 20 instrumentów, 1994
In nuce na altówkę, wiolonczelę i kontrabas, 1994
Musik für Oboe und Orchester, 1994
Nachtstudie na fortepian, 1994
Sphere (Kontrafaktur mit Klavier-Gegenkörper) na fortepian, instrumenty dęte i perkusję, 1994
In-Schrift na orkiestrę, 1995
Phantom und Eskapade na skrzypce i fortepian, 1995
Vers une Symphonie fleuve, cykl na orkiestrę: I–III, 1995; IV, 1998
Pol na 6 instrumentów, 1995; 2. wersja na 13 instrumentów, 1996
Ernster Gesang na orkiestrę, 1996
Gejagte Form na 24 instrumenty, 1996
Nucleus na 13 instrumentów, 1996
3 Zeichnungen aus „De coloribus” na skrzypce i kontrabas, 1997
XI Kwartet smyczkowy, 1997
Verborgene Formen na zespół kameralny, 1997
Gedrängte Form na zespół kameralny, 1998
Marsyas na trąbkę, perkusję i orkiestrę, 1998
Styx und Lethe na wiolonczelę i orkiestrę, 1998
Toccata na fortepian i orkiestrę, 1998
Über die Linie na wiolonczelę, 1998
Fetzen I na kwartet smyczkowy, 1999
Musik für Klarinette und Orchester, 1999
Spiegel und Fluss na orkiestrę, 1999
Sotto voce na fortepian i orkiestrę kameralną, 1999
Zwiesprache na fortepian, 1999
Im Anfang na orkiestrę, 2000
Concerto: Dithyrambe na kwartet smyczkowy i orkiestrę, 2000
Jagden und Formen na 25 instrumentów, 1995–2001 (obejmuje m.in. Gejagte Form, Verborgene Formen, Gedrängte Form)
Interscriptum na kwartet smyczkowy i fortepian (partia fortepianowa dokomponowana do XII Kwartetu smyczkowego), 2000–02
II Koncert na altówkę i orkiestrę, 2002
7 szkiców na klawesyn i orkiestrę smyczkową, 2002
XII Kwartet smyczkowy, 2002
Die Stücke des Sängers na harfę i zespół instrumentalny, 2002
Fetzen II na kwartet smyczkowy, 2002
Kwintet fortepianowy, 2002
Sphäre nach Studie na 2 kontrabasy, harfę, fortepian i 2 perkusje, 2002
Verwandlung na orkiestrę, 2002
Das Lesen der Schrift, 4 utwory na orkiestrę, 2003
Fetzen III na akordeon i kwartet smyczkowy, 2003
Gesangsstück „Triophantasie” na klarnet, skrzypce i fortepian, 2003
Unbenannt IV na organy i orkiestrę, 2003
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
Gesänge na głos i fortepian, sł. G. Trakl, S. George, G. Heym i in., 1970
Sicut cervus desiderat ad fontes aquarum na sopran i zespół kameralny, 1970
4 Gedichte aus Atemwende na głos i fortepian, sł. P. Celan, 1973
Hervorgedunkelt na mezzosopran i 5 instrumentów, sł. P. Celan, 1974
Konzertarie „Telepsychogramm” na mezzosopran i orkiestrę, 1975
O notte na baryton i zespół kameralny, sł. Michał Anioł, 1975
Alexanderlieder na mezzosopran, baryton i fortepian, sł. E. Herbeck, 1976
III Symfonia na sopran, baryton, chór i orkiestrę, 1977
Hölderlin-Fragmente na głos i fortepian, sł. F. Hölderlin, 1977; także wersja z orkiestrą
Abgesangsszenen, cykl: II na głos średni i orkiestrę, sł. wg F. Nietzschego i Novalisa, 1979; III na baryton i orkiestrę, sł. P. Huchel, 1980; IV na mezzosopran i orkiestrę, sł. F. Nietzsche, 1980
Neue Alexanderlieder na głos i fortepian, sł. E.Herbeck, 1979
Lenz-Fragmente na głos i fortepian, sł. J.M.R. Lenz, 1980; także wersja z orkiestrą
Umhergetrieben, aufgewirbelt (Nietzsche-Fragmente) na mezzosopran, baryton, chór i flet, 1981
Wölfli-Liederbuch na głos i fortepian, sł. A. Wölfli, 1981; wersja z orkiestrą pt. Wölfli-Lieder, 1982
Mit geschlossenem Mund na chór podwójny, 1982
Abschiedstücke na głos żeński i 15 instrumentów, sł. W. Wondratschek, 1983
Dies na 4 głosy, 2 recytatorów, chór dziecięcy, chór mieszany, chór recytatorów i orkiestrę, sł. L. da Vinci i z Biblii, 1984
Umsungen na baryton, karnet, fagot, róg i kwintet smyczkowy, sł. F. Nietzsche, 1984
Andere Schatten na 3 głosy, recytatora, chór i orkiestrę, sł. Jean Paul, 1985
Was aber na 2 głosy i orkiestrę, sł. Pindar, 1986
Klangbeschreibung II „Innere Grenze” na 4 głosy żeńskie, 5 instrumentów dętych i 6 perkusji, sł. F. Nietzsche, 1987
Lowry-Lieder na głos i orkiestrę, sł. W. Wondratschek, 1987
Départ na 2 chóry i 22 instrumenty, sł. A. Rimbaud, 1988
Nachtwach na 8 głosów, chór, 4 puzony i woodblock, sł. z Biblii, 1988
Frau/Stimme na sopran i orkiestrę, sł. H. Müller, 1989
Geheimer Block na 4 głosy, chór i orkiestrę, 1989
Mein Tod (Requiem in memoriam Jane S.) na sopran i orkiestrę, sł. W. Wondratschek, 1989
Das Rot na głos i fortepian, sł. K. von Günderrode, 1990
Quo me rapis na 8 głosów i chór podwójny, sł. Horacy, 1990
Bildlos/Weglos na 7 głos żeński i orkiestrę, 1991
4 Gedichte na głos i fortepian, sł. P. Härding, 1993
Nashornlied na chór dziecięcy i fortepian, sł. kompozytor, 1993
Communio (Lux aeterna) na alt, chór i orkiestrę, 1994 (11. część kompozycji zbiorowej Requiem der Versöhnung)
O, meine Seele war ein Wald na mezzosopran, alt, harfę, altówkę, wiolonczelę i kontrabas, sł. E. Lasker-Schüler, 1994
Raumage na chór i 5 perkusji, sł. Ajschylos, tłum. P. Handke, 1994
Maximum est unum na alt, chór podwójny, organy i orkiestrę, sł. N. Cusanus, J. Eckhart i in., 1996
3 Gedichte na głos i fortepian, sł. M. Thoné, 1997
Apokryph na głos i fortepian, sł. G. Büchner, 1997; wersja z orkiestrą pt. Lied
Responsorium na głos żeński i zespół kameralny, sł. Homer, 1997
3 späte Gedichte von H. Müller na alt i orkiestrę, 1998
Deutsches Stück mit Hamlet na mezzosopran, baryton i orkiestrę, sł. E. Mühsam, J.W. von Goethe i in., 1998
Nebendraussen na głos i fortepian, sł. H. Lenz, 1998
In doppelter Tiefe na mezzosopran, alt i orkiestrę, sł. M. van der Lubbe, 1999
Deus passus na 3 głosy, chór i orkiestrę, 2000
…fleuve V na mezzosopran, baryton i orkiestrę, 2000
Stilles Stück na baryton i 8 instrumentów smyczkowych, sł. H. Lenz, 2000
Arial Ariadne na sopran i orkiestrę kameralną, 2001
Astralis na chór, wiolonczelę i perkusję, 2001
6 Gedichte von F. Nietzsche na głos i fortepian, 2002
Brentano-Phantasie na głos i fortepian, 2002
Insula felix na 2 głosy, chór i małą orkiestrę, 2003
Lavant-Gesänge, 5 poematów na głos i fortepian, sł. Ch. Lavant, 2003
Stilles Stück II na tenor/baryton, róg i 8 instrumentów smyczkowych, sł. P. Fleming, 2003
Sceniczne:
Faust und Yorick, opera, libretto M. Fusten i F. Haas wg J. Tardieu, 1976, wyst. Mannheim 1977
Jakob Lenz, opera, libretto M. Fröhling wg G. Büchnera, 1978, wyst. Hamburg 1979, wyst. pol. Warszawska Jesień 1985
Tutuguri, balet, libretto wg A. Artauda, 1982, wyst. Berlin 1982
Die Hamletmaschine, teatr muzyczny, libretto kompozytor wg H. Müllera, 1986
Oedipus, teatr muzyczny, libretto kompozytor wg Sofoklesa (tłum. F. Hölderlin), F. Nietzschego i H. Müllera, 1987, wyst. Berlin 1987
Die Eroberung von Mexico, teatr muzyczny, libretto kompozytor wg A. Artauda, 1991, wyst. Hamburg 1992
Séraphin. Etude pour Séraphin, cykl na 4 puzony, 4 tuby i 6 perkusji, 1992
Séraphin. Versuch eines Theaters für Instrumente/Stimmen/… (bez tekstu), 1994, wyst. Frankfurt n. Menem 1994, wersja poszerz. 1996, wyst. Stuttgart 1996
Séraphin-Spuren na zespół kameralny i taśmę, 1996
Etude après Séraphin na zespół kameralny i taśmę, 1997
