Richter, Franz Xaver

Richter [r´yśt^er] Franz Xaver, *1 XII 1709 Holleschau (obec. Holešov), †12 IX 1789 Strasburg, niemiecki kompozytor i skrzypek czeskiego pochodzenia. O dzieciństwie i młodości Richtera nie ma udokumentowanych informacji; brak dokumentu, potwierdzającego miejsce urodzenia utrudnia nawet ustalenie pochodzenia Richtera; w przekazach z XVIII w. przy jego nazwisku występują określenia: z Czech, z Węgier, z Kratz (?), a we współczesnych leksykonach znajdują się różne, szeroko komentowane sformułowania dotyczące jego rodzinnego regionu. W latach 1722–27 Richter uczył się w seminarium jezuickim w Ungarisch-Hradisch (obecnie Uherské Hradiště). Przypuszcza się, że między 1727 a 1736 przez pewien czas przebywał w Wiedniu, gdzie być może uczył się u J.J. Fuxa; sam Richter wzmiankuje w swym traktacie Harmonische Belehrungen jedynie o pobycie we Włoszech. W 1736 został zatrudniony jako śpiewak (bas) w kapeli dworskiej w Stuttgarcie, a w 1737 jako dyrygent muzyki w prowadzonej przez benedyktynów Ritterakadamie w Ettal. Od 1740 był na służbie u księcia Anselma von Reichlin-Meldegg w Kempten (Allgäu) jako wicekapelmistrz, a następnie kapelmistrz; w Ettal i Kempten powstały jego oratoria. W 1747 Richter związał się z kapelą w Mannheimie, działającą na dworze elektora Palatynatu Karla Theodora, żarliwego mecenasa sztuki i miłośnika muzyki; był tam zatrudniony jako śpiewak i skrzypek, później, obdarzony tytułem nadwornego kompozytora, brał udział w przedstawieniach operowych, intensywnie komponował symfonie, koncerty, kwartety, sonaty, a także wokalne utwory religijne. W latach 50. odbył podróże do Francji, Anglii i Niderlandów, gdzie zaczęto wydawać zbiory jego kompozycji. W latach 1760–67 pracował nad traktatem Harmonische Belehrungen, dedykowanym elektorowi Karlowi Theodorowi. W 1769 Richter otrzymał stanowisko kapelmistrza katedry w Strasburgu, gdzie ponadto dawał koncerty na dworze książęcym i kierował orkiestrą miejską. W 1783 wicekapelmistrzem kapeli katedralnej w Strasburgu został I.J. Pleyel, który po śmierci Richtera objął stanowisko kapelmistrza.

Richter należy do czołowych przedstawicieli pierwszej generacji szkoły mannheimskiej (J. Stamic, I. Holzbauer, A. Fils), wśród których był najstarszy wiekiem i cieszył się poważaniem, aczkolwiek w tym gronie prym wodził Stamic. Twórczość Richtera, w większości nadal pozostająca w rękopisach, obejmuje dwie dziedziny: muzykę instrumentalną, komponowaną w Kempten, a zwłaszcza w Mannheimie (1747–69), oraz muzykę religijną, pisaną głównie w Strasburgu – po 1770; ową wy- raźną cezurę wyznaczyły zajmowane przez Richtera stanowiska. Symfonie Richtera ilustrują etap przejściowy między stylem muzyki baroku a klasycyzmu. O związkach z tradycją świadczą krótkie tematy (właściwie są to z upodobaniem transferowane motywy, przypominające barokowe figury muzyczne), częste stosowanie techniki imitacyjnej i fugowanej, dwuczłonowa (z repetycjami) budowa każdej części kompozycji, natomiast widoczne zwłaszcza w późniejszych utworach dążenie do modyfikowania materiału tematycznego i ukształtowania formy allegra sonatowego, a przede wszystkim kantylenowy charakter melodyki (tzw. singendes Allegro), zestawianie trybu dur i moll, stosowanie kontrastu fakturalnego i dynamicznego (typowa dla szkoły mannheimskiej przemienność forte i piano niemal co takt) wskazują na cechy charakterystyczne dla muzyki klasycznej. Symfonie Richtera składają się z 3 krótkich części, skontrastowanych agogicznie (szybka–wolna–szybka), często z menuetem jako częścią finałową; analogiczną formę mają kwartety i divertimenta. Obsadę wykonawczą stanowią zwykle tylko instrumenty smyczkowe, ale już od op. 4 kompozytor wprowadza także oboje i rogi; poszczególne partie instrumentalne wykazują dużą samodzielność. Richter mistrzowsko opanował technikę skrzypcową; bogaty, urozmaicony zasób środków wiolinistycznych, jakimi operował, świadczy o wysokich wymaganiach stawianych wykonawcom. Kunsztowną technikę polifoniczną (kanony, fugi na 3 lub 4 tematy) zaprezentował Richter w swych utworach religijnych; jego późniejsze msze zbliżają się do kantaty (arie i duety w stylu koncertującym). W swym traktacie Harmonische Belehrungen skoncentrował się na nauce kontrapunktu, przejmując zasady sformułowane przez J.J. Fuxa (Gradus ad Parnassum, 1725) i M. Spiessa (Tractatus musicus compositorio-practicus, 1746).

Literatura: F.W. Marpurg „Historisch-kritische Beyträge zur Aufnahme der Musik”, t. 2, Berlin 1756; F.X. Mathias F.X. Richter, „Caecilia” XV, 1907; F.X. Mathias Thematischer Katalog der im Strassburger Münsterarchiv aufbewahrten kirchenmusikalischen Werke F.X. Rihters (1769–1789), w ks. pamiątkowej H. Riemanna, red. C. Mennicke, Lipsk 1909; W. Gassier Die Sinfonien von F.X. Richter, dysertacja doktorska uniwersytetu w Monachium, 1942; R. Münster Vier Musiker der Mannheimer Schule, „Musica” XIV, 1960; E. Schmitt F.X. Richter, „Caecilia” LXXII, 1964; R. Schwarz F.X. Richter, jeho život a působení, Holešov 1969; E. Schmitt Münsterkapelle und Dommusik in Strassburg zur Zeit F.X. Richters und I. Pleyels, „Archives de l’Eglise d’Alsace” XVIII, 1970; W. Lebermann Zu F.X. Richters Sinfonien, „Die Musikforschung” XXV, 1972; R. Pečman F.X. Richter und seine „Harmonische Belehrungen”, Michaelstein 1990; J. Reutter Studien zur Kirchenmusik F.X. Richters (1709–1789), 2 t., «Quellen und Studien zur Geschichte der Mannheimer Hofkapelle», Frankfurt n. Menem 1993 (w t. 2 katalog tematyczny utworów religijnych).