Reiss, Józef

Reiss Józef Władysław, pseudonim Jan Dembina, *4 VIII 1879 Dębica (Małopolska), †22 II 1956 Kraków, polski muzykolog, pedagog. W latach 1898/99 studiował medycynę, a w latach 1899–1902 historię na Uniwersytecie Jagiellońskim; następnie odbył studia muzykologiczne u G. Adlera na uniwersytecie w Wiedniu, gdzie w 1910 uzyskał stopień doktora na podstawie rozprawy o melodiach psalmów M. Gomółki. W czasie studiów podjął pracę dydaktyczną: w 1901 zastępca nauczyciela w gimnazjum w Samborze, w latach 1902–10 nauczyciel gimnazjalny (Złoczów, Kraków). W 1911 przeniósł się na stałe do Krakowa, gdzie uczył do 1939 w II Gimnazjum św. Jacka, w latach 1912–18 wykładał również w Konserwatorium Towarzystwa Muzycznego w Krakowie. W 1921 Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego mianowało go egzaminatorem nauczycieli z zakresu historii muzyki i pedagogiki, członkiem Państwowej Komisji Egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół średnich, a w 1928 został członkiem Ministerialnej Komisji Opiniodawczej, która opracowywała program szkolnictwa muzycznego w Polsce; w 1921 prezydent Krakowa mianował go rzeczoznawcą do spraw Teatru Muzycznego przy miejskiej komisji teatralnej. W 1922 Reiss habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie pracy Historia muzyki w zarysie i podjął zajęcia z teorii muzyki, estetyki i form muzycznych; wykładał też w Instytucie Muzycznym w Krakowie, w latach 1928/29 był dyrektorem tej placówki dydaktycznej, w latach 1933–39 uczył również w Szkole Muzycznej im. W. Żeleńskiego. W latach II wojny światowej z powodu eksterminacyjnej polityki prowadzonej przez hitlerowskiego okupanta ukrywał się w Krakowie, ale nawet w tych warunkach przygotował do wydania Elementarz muzyczny (1944). Po wojnie wznowił zajęcia na Uniwersytecie Jagiellońskim, od 1948 jako docent, 1949 profesor tytularny. W Bibliotece Głównej Akademii Muzycznej w Katowicach znajduje się cała spuścizna Reissa przekazana w latach 1974–76 przez jego córkę Marię Annę Reiss, w tym rękopisy wydanych i niewydanych prac, materiały przygotowywane do druku oraz 23 afisze muzyczne z lat 1813–76 z Krakowa, Warszawy, Wilna i Lwowa.

Zainteresowania badawcze Reissa obejmowały z jednej strony teorię muzyki w aspekcie historycznym, z drugiej zaś dawną historię muzyki polskiej; jest on jedynym muzykologiem polskim, który dokonał przekładów starogreckich traktatów muzycznych (Euklides, Plutarch, Lukian z Samosaty). Przeprowadzona przezeń penetracja zasobów Biblioteki Jagiellońskiej zaowocowała pracą Książki o muzyce od XV do XVII wieku, która wciąż inspiruje do podjęcia dalszych badań. Napisał pierwsze monograficzne studium o psałterzu M. Gomółki (1912) i pierwszą w Polsce monografię o skrzypcach (1924); o jego pasji dokumentalistycznej świadczy Almanach muzyczny Krakowa. Prace naukowe Reissa mimo swych usterek miały ważkie znaczenie dla rozwoju polskiej muzykologii.

Działalności piśmienniczej Reissa przyświecała idea upowszechniania wiedzy o muzyce i zaspokojenia potrzeb szkolnictwa muzycznego w odrodzonej Polsce. Przez całe życie zajmował się dydaktyką, toteż zaraz po I wojnie światowej napisał podręczniki obejmujące podstawowe przedmioty w szkołach muzycznych (Formy muzyczne, Harmonia, Historia muzyki), niektóre z nich ukazały się w kilku wydaniach. Szczególną poczytnością cieszyła się Encyklopedia muzyki (1924) – kompendium ogólnej wiedzy muzycznej ujęte w 5 działów: historia muzyki, harmonia i kontrapunkt, formy i instrumenty, teoria muzyki na podstawie akustyki, estetyka; promowaniu muzyki służyły także popularne monografie (Beethoven, Wieniawski). Po II wojnie światowej przez wiele lat do podstawowej literatury dla uczniów szkół muzycznych należały jego książki: Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska oraz Mała historia muzyki. Reiss podjął także prace leksykalne; w 1949 zaczął wydawać zeszytami Podręczną encyklopedię muzyki; interwencja restrykcyjnej cenzury sprawiła, iż ukazały się tylko 2 zeszyty i edycja została przerwana w połowie hasła o kolędzie; całość zebranych przez Reissa materiałów została wydana jako opus posthumum dopiero w 1960 pt. Mała encyklopedia muzyki (1965) w opracowaniu zespołu pod redakcją S. Śledzińskiego. Wydana w 1968 praca zbiorowa Mała encyklopedia muzyki, również pod redakcją S. Śledzińskiego, jest całkowicie nową publikacją, którą z edycjami leksykonu Reissa wiąże jedynie niefortunnie zachowany tytuł. Reiss zajmował się intensywnie popularyzacją muzyki; jako krytyk opublikował wiele artykułów w muzycznych i niemuzycznych czasopismach oraz prasie codziennej o polskich i obcych kompozytorach XIX i XX w. („Lwowskie Wiadomości Muzyczne i Teatralne”, „Ilustrowany Kurier Codzienny”), prowadził cykle wykładów o muzyce w ramach Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich, prelekcje poprzedzające koncerty w Instytucie Muzycznym czy poranki muzyczne w kinie „Uciecha”, a od czasu powstania (1927) Rozgłośni Radiowej w Krakowie był jednym ze stałych prelegentów muzycznych. Autor książek, gorący orędownik muzyki polskiej, łączył w sobie pasję zbieracza, poszukującego świadectw przeszłości muzycznej, z pasją dokumentalisty, rejestrującego aktualne wydarzenia, stąd też ciągle uzupełniał kolejne wydania swoich książek o nowe informacje.

Literatura: Z. Jachimecki omówienie prac Józefa Reissa Sextus Empiricus przeciw muzykom oraz Dialog Plutarcha z Cheronei o muzyce, «Sprawozdania PAU» t. 39 oraz 47, Kraków 1934, 1946; Z. Jachimecki Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce, Kraków 1948; S. Lachowicz Dobrze się zasłużył polskiej kulturze, „Dziennik Polski” 1956 nr 61; W. Osiadacz Aere perennius, „Dziennik Polski” 1958 nr 278; F. German Prof. Reiss – dla śląskiej pieśni, „Wrocławski Tygodnik Katolików” 1966 nr 8; W. Poźniak Studium Muzykologiczne w Uniwersytecie Jagiellońskim, w: Studia z dziejów Wydziału Filologiczno-Historycznego UJ, red. S. Mikulski, Kraków 1967; T. Przybylski Rozwój studiów muzykologicznych w Uniwersytecie Jagiellońskim oraz E. Dziębowska Badania naukowe muzykologii krakowskiej, w: Muzykologia krakowska 1911–1986, red. E. Dziębowska, Kraków 1987; P. Wilk Józef Władysław Reiss (1879–1956), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Historycznego, red. J. Dybiec, Kraków 2000; Zabytkowe afisze w zbiorach Biblioteki Głównej Akademii Muzycznej im. K. Szymanowskiego w Katowicach, tekst G. Kamska-Jonszta, red. L.M. Moll, Katowice 2001.