Reincken, Johann Adam

Reincken [r’ajnk^en], Reinken, Reinkinck, Reincke, Reinicke, Reinike, Johann Adam, Jan Adams, Jean Adam, ochrzczony 10 (?) XII 1643 Deventer, †24 XI 1722 Hamburg, holenderski kompozytor i organista pochodzenia niemieckiego. W latach 1650–54 uczył się w Deventer u organisty L. van Lennicka, a w latach 1654–57 studiował w Hamburgu u H. Scheidemanna. Po powrocie do Deventer, mimo młodego wieku, został muzykiem miejskim i organistą w kościele Bergkerk. W 1658 ponownie wyjechał do Hamburga, gdzie był asystentem H. Scheidemanna w kościele św. Katarzyny, a od 1663 jego następcą. W 1678 współtworzył (z G. Schottem, J. Theilem i innymi) operę niemiecką w tym mieście i do 1685 był jednym z jej dyrektorów. W 1705 o posadę organisty kościoła św. Katarzyny usilnie zabiegał J. Mattheson, Reincken utrzymał jednak swe stanowisko i wbrew krytycznym uwagom urażonego Matthesona („Critica música” t. 1, Hamburg 1722/23, wyd. faks. Amsterdam 1964) cieszył się sławą niezrównanego organisty i eksperta testującego organy w różnych miastach niemieckich. Był bliskim przyjacielem D. Buxtehudego i J. Theilego, a J.S. Bach odwiedzał specjalnie Hamburg (1700, 1703 i 1720), by słuchać gry Reinckena i sam zdobył sobie jego uznanie improwizacją na temat An den Wasserflüssen Babylon, oparł też kilka kompozycji na jego utworach (BWV 954, 956 i 966).

Reincken był jednym z najwybitniejszych przedstawicieli północno-niemieckiej szkoły organowej, jednak zachowała się jedynie część jego dzieł organowych. W fugach Reincken przeprowadza różne postaci tematu z użyciem wyrafinowanego kontrapunktu, w toccatach dominuje faktura figuracyjna. Świadectwem kunsztu organowego Reinckena są dwie fantazje chorałowe – bardzo obszerne (Was kann uns kommen an für Not), improwizacyjne i oparte na c.f., w których fragmenty utrzymane w ścisłym kontrapunkcie przeplatają się swobodnie z wirtuozowskimi figuracjami wymagającymi użycia czterech manuałów i podwójnego pedału (An den Wasserflüssen Babylon).

Wariacje klawesynowe na temat Holländische Nachtigahl oraz Schweiget mir von Weibernehmen cechuje przemyślana forma i bogactwo inwencji. Reincken nawiązuje do doświadczeń J. Frobergera, wprowadzając różne rytmy taneczne w celu skontrastowania wyrazowego. Suity klawesynowe opierają się na następstwie 4 podstawowych tańców, jedność cyklu podkreśla wspólna tonacja, a w przypadku dwóch pierwszych ogniw również podobny plan harmoniczny i melodia tematów.

Wybitne miejsce w dorobku Reinckena zajmuje Hortus musicus powstały prawdopodobnie na użytek Collegium musicum J. Theilego. Zbiór zawiera utwory o starannie wycyzelowanej formie i oryginalnym stylu, poprzedzony jest łacińską przedmową, przedstawiającą poglądy estetyczne autora. Reincken łączy tu w jeden organizm dwa najważniejsze gatunki instrumentalnej muzyki da chiesa i da camera, bowiem każda z 6 suit (o typowym 4-członowym układzie tańców) tego zbioru poprzedzona jest 3-częściową sonatą. Wstępne sonaty stanowią integralną część suit dzięki powiązaniu poszczególnych ogniw cyklu tym samym incypitem melodycznym oraz wspólnej tonacji. Sonaty rozpoczyna adagio o bogatym planie harmonicznym i ekspresyjnej melodii, po czym następuje kunsztowna fuga i wieloodcinkowe koncertujące finale z solowymi partiami skrzypiec i wioli da gamba. Przemyślana i starannie wyważona forma, stosowanie wielotematycznych fug i kontrapunktów wielokrotnych (prócz sonat także w finałowych gigach) oraz kantylena i ekspresja tematów stanowią o dużej atrakcyjności zbioru. W zakresie zastosowanej tu techniki fugowanej i kontrapunktu można się doszukać wpływów teoretycznych prac J. Theilego. Mimo iż z wykazów kościoła św. Katarzyny wynika, że Reincken pisał małoobsadowe koncerty religijne; żadne jego dzieło wokalno-instrumentalne nie zachowało się.

Literatura: M. Falk J.A. Reincken, „Musik und Gottesdienst” XXI, 1967; Ch. Wolff J.A. Reincken und J.S. Bach. Zum Kontext des Bachschen Frühwerks, „Bach-Jahrbuch” LXXXI, 1985; Ch. Defant J.A. Reinckens „Hortus musicus”. Versuch einer Deutung als Metapher für die Hochbarocke Musikauffassung in Deutschland, „Die Musikforschung” XLII, 1989; R.S. Hill Stilanalyse und Überlieferungsproblematik. Das Variationssuiten-Repertoire J.A. Reincken, w: D. Buxtehude und die europäische Musik seiner Zeit, red. A. Edler i F. Krummacher, Kassel 1990.