Piotr z Grudziądza

Piotr z Grudziądza, właściwie Petrus Wilhelmi de Grudencz, *1392 Grudziądz, †po 1452, poeta i kompozytor. Pochodził z państwa zakonu krzyżackiego w Prusach z niemieckiej rodziny o rodowodzie rycerskim. W 1418 podjął studia na uniwersytecie w Krakowie, uzyskując w 1425 bakalaureat, a w 1430 magisterium sztuk wyzwolonych. Od ok. 1440 w Wiedniu, w 1442 poświadczony na dworze króla niemieckiego i późniejszego cesarza Fryderyka III, na którym pełnił funkcję kapelana; nie należał jednak do kapeli muzycznej. Jego wiersz Pontifices ecclesiarum wskazuje na związki z soborem w Bazylei. W 1448 przypuszczalnie na Śląsku, gdzie zyskał poparcie biskupa wrocławskiego w nieskutecznych staraniach o posadę kanonika katedry we Fromborku. W 1452 wraz z dworem Fryderyka III udał się do Rzymu, gdzie w kancelarii papieskiej starał się o rentę w zamian za rezygnację z funkcji proboszcza we wsi Białogarda k. Lęborka. Pieczęć z jego nazwiskiem odkryta na stanowisku archeologicznym na zamku Teplice sugeruje, że w latach 50. mógł przebywać na terenach dzisiejszej Słowacji. Data i miejsce śmierci Piotra z Grudziądza nie są znane, a dawniejsze przypuszczenia o jego pobycie ok. 1480 na Śląsku nie znajdują potwierdzenia w źródłach.

Kompozycje Piotra z Grudziądza zachowały się w 47 rękopisach i 3 drukach. Pochodzenie tych źródeł zakreśla obszar znajomości jego twórczości, który obejmował tereny Polski, Czech, Słowacji, Austrii, południowego Tyrolu oraz środkowych i południowych Niemiec. Najwcześniejsze zapisy utworów Piotra z Grudziądza pochodzą z ok. 1420 z notatnika studenckiego powstałego w Krakowie, zaś najpóźniejsze z początku XVII w. z Czech i Śląska. Niektóre z jego pieśni, motetów i kanonów cieszyły się dużą popularnością, szczególnie w środowiskach skupionych wokół instytucji edukacyjnych (uniwersytety, szkoły) i w klasztorach, a od ok. 1450 również wśród utrakwistycznych bractw literackich w Czechach. Wielokrotnie kopiowane ulegały przeobrażeniom w zakresie metryki, rytmiki, kontrapunktu, formy oraz poprzez podłożenie nowych tekstów (w j. łacińskim, czeskim i niemieckim), co niejednokrotnie utrudnia rekonstrukcję ich pierwotnej postaci. Przykładem wielokrotnie przetwarzanej pieśni jest Prelustri elucencia, znana z 20 kopii w 18 rękopisach i drukach, w tym z 3-głosowego opracowania w luterańskim śpiewniku V. Trillera (wyd. Wrocław 1555 i 1559). Kanon Presulem ephebeatum był cytowany przez późniejszych kompozytorów, m.in. posłużył jako cantus firmus mszy Presulem ephebeatum H. Isaaca.

Twórczość Piotra z Grudziądza w większości ma charakter dewocyjny, niekiedy też liturgiczny (Kyrie fons bonitatis) lub świecki (Probitate eminentem / Ploditando exarare). Jest on autorem nie tylko muzyki, lecz również słów wszystkich przypisanych mu utworów poza Kyrie fons bonitatis. W wierszach utrzymanych w popularnej formie poezji późnośredniowiecznej (strofy złożone najczęściej z 4 wersów, naprzemiennie 8- i 7-sylabowych, z układem rymów abab) zakodowane jest pod postacią akrostychu imię twórcy „Petrus”, zaś w motecie Pneuma eucaristiarum pełne nazwisko „Petrus Wilhelmi de Grudencz”. Poezja Piotra z Grudziądza, nasycona neologizmami i zapożyczeniami z greki, nie wykazuje wielu cech oryginalnych, zyskuje jednak na wartości w połączeniu z muzyką; jedynie zachowana bez nut pieśń Pontifices ecclesiarum o treści propagandowej odznacza się bardziej zaawansowanymi środkami retoryki literackiej. Piotr z Grudziądza był w pierwszym rzędzie twórcą polifonicznych pieśni łacińskich w typie środkowoeuropejskiej cantio. Najczęściej są to utwory przeznaczone na 2–3 głosy, utrzymane w fakturze nota contra notam lub z ozdobniejszymi głosami wyższymi i beztekstowym tenorem, złożone z dwóch części (versus i repeticio) zakończonych identycznymi kadencjami. Część 1 rozpoczyna się często rozbudowanym melizmatem na pierwszej sylabie, w części 2 występuje niekiedy efekt echa lub zmiana metrum. Ten typ pieśni określany był w środkowoeuropejskich źródłach XV w. jako „rondellus”. Rzadziej występują pieśni 2-częściowe z dwoma kadencjami w każdej z części (np. Plaude euge theotocos), a także pieśni 1-częściowe (np. Psalteriis et timpanis) i 3-częściowe (np. Presidiorum erogatrix). Prodigiis eximiis z ok. 1450 prezentuje unikatowy przykład użycia techniki fauxbourdon w powiązaniu z gatunkiem cantio. Politekstualne motety nawiązują do tradycji motetu środkowoeuropejskiego z tekstowanym tenorem, pozbawionym cantus firmus. Prowadzenie głosów często przypomina pieśni, a rytmika nie wykazuje żadnych komplikacji. W Pneuma eucaristiarum Piotr z Grudziądza nawiązał do anonimowego motetu Veni sancte spiritus / Da gaudiorum z końca XIV w. z wielotekstową częścią 1 i jednotekstową częścią 2, przypominającą taneczną pieśń. W dwóch motetach występuje izorytmiczny tenor, co w Probitate eminentem / Ploditando exarare może być odczytywane jako nawiązanie do motetów ars nova. Trzy kanony Piotra z Grudziądza są w typie kanonu kołowego (nazywanego „rotulum” w środkowoeuropejskiej teorii XV w.), Panteleon eleon należy zaś do rzadkiego gatunku „katschetum” z kanonem kołowym trzech wyższych głosów i powtarzanym tenorem. W odróżnieniu od wielu pieśni, w których dominuje rytmika trójdzielna, utrzymane są one w prostym rytmie dwudzielnym. Odmienny styl reprezentuje Kyrie fons bonitatis, bliższy międzynarodowej twórczości lat 40., skomponowany w 3-głosowej fakturze pieśniowej z parafrazowaną melodią chorałową w najwyższym głosie i elementami harmoniki fauxbourdon. W utworze tym zacytowany został trop muzyczny znany wyłącznie w Prusach i na Śląsku. W niektórych kompozycjach Piotra z Grudziądza pojawiają się gry słów, onomatopeje i komiczne dialogi (np. Presulem ephebeatum). Probitate eminentem / Ploditando exarare utrzymany w stylu panegirycznego motetu w istocie ma charakter satyryczny, a jego ukryte znaczenie ujawnia się również poprzez symbolikę liczbową.

Piotr z Grudziądza odkryty u progu lat 70. XX w. przez czeskiego muzykologa J. Černego uważany jest obecnie za najważniejszego reprezentanta muzyki Europy Środkowej XV w. Jego oryginalna twórczość zyskuje coraz większe uznanie badaczy, wykonawców i publiczności. W latach 2015–19 odbywał się Festiwal Muzyki Dawnej im. Piotra z Grudziądza organizowany w Grudziądzu. Takie zespoły jak Schola Gregoriana Pragensis, Ars Cantus i La Morra utrzymują jego utwory w stałym repertuarze.

Literatura: J. Černý Petrus Wilhelmi de Grudencz – neznámý skladatel doby Dufayovy v českých pramenech, „Hudební věda” 1975 nr 3; J. Černý Petrus Wilhelmi of Grudziądz. An Unknown Composer of the „Age of Dufay”, MAEO. Acta Scientifica IV, Bydgoszcz 1975; M. Perz Fragmenty lwowskie. Źródło dzieł Dufaya, Josquina, Petrusa de Domarto i P. z Grudziądza w Polsce XV w., „Muzyka” 1989 nr 3; M. Staehelin Neues zu Werk und Leben von Petrus Wilhelmi. Fragmente des mittleren 15. Jahrhunderts mit Mensuralmusik im Nachlaß von Friedrich Ludwig, Getynga 2001; Heinrich Isaac (ca 1450–1517): Missa Presulem ephebeatum, wyd. M. Horyna, Praga 2002; M. Horyna Utwory P. Wilhelmiego z Grudziądza w tradycji polifonii późnośredniowiecznej w Europie Środkowej, a zwłaszcza w Czechach XV i XVI w. oraz M. Staehelin Uwagi o wzajemnych związkach biografii, twórczości i dokumentacji dzieł P. Wilhelmiego z Grudziądza, „Muzyka” 2004 nr 2; P. Gancarczyk „Presulem ephebeatum” by Petrus Wilhelmi de Grudencz and the Musical Identity of Central Europe, w: Musikalische Repertoires in Zentraleuropa (1420–1450). Prozesse & Praktiken, red. A. Rausch i B.R. Tammen, Wiedeń 2014; P. Gancarczyk „Probitate eminentem / Ploditando exarare” Petrusa Wilhelmiego de Grudencz – środkowoeuropejska inkarnacja motetu izorytmicznego, w: Ars musica and its Contexts in Medieval and Early Modern Culture, red. P. Gancarczyk, Warszawa 2016; B. Awianowicz Texts by Petrus Wilhelmi de Grudencz in the Context of Late Medieval „ars poetriae”, „Muzyka” 2017 nr 3; J. Ciglbauer, P. Gancarczyk Manuscript RC 4 from the Silesian Museum in Opava and an Unknown Song by Petrus Wilhelmi de Grudencz, „Muzyka” 2017 nr 2; P. Gancarczyk Changing Identities of Songs by Petrus Wilhelmi de Grudencz, „Hudební věda” 2017 nr 1; P. Gancarczyk Petrus Wilhelmi de Grudencz i muzyka Europy Środkowej XV w., Warszawa 2021; R. Čambal, M. Budaj, J. Hrica Súbor nálezov z hradu Teplica, „Zborník Slovenského Národného Múzea” CXVI, 2022.