Oettingen, Arthur Joachim von

Oettingen [‘ötyŋ^en] Arthur Joachim von, *28 III 1836 Dorpat (obec. Tartu, Estonia), †6 IX 1920 Lipsk, niemiecki fizyk, akustyk. W latach 1853–58 studiował astronomię i fizykę na uniwersytecie w Dorpacie, następnie w 1859–62 fizykę, fizjologię i matematykę w Paryżu i Berlinie. Od 1865 do 1894 wykładowca uniwersytetu w Dorpacie, gdzie w 1863 uzyskał habilitację z fizyki oraz w 1866 profesurę. W latach 1869–74 sekretarz Naturwissenschaftliche Gesellschaft w Dorpacie, a od 1877 członek korespondent rosyjskiej carskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu. Był także dyrygentem amatorskiej orkiestry. Po rusyfikacji uniwersytetu w Dorpacie osiadł w Lipsku, gdzie do 1919 był honorowym profesorem na tamtejszym uniwersytecie.

Oettingen dał się poznać jako teoretyk akustyk w dziele Harmoniesystem in dualer Entwickelung, w którym rozwinął polemiczną wobec H. Helmholtza teorię konsonansu. Uznawał, że każdy akord lub szereg dźwiękowy ma swoje lustrzane odbicie. Zasada organizacji właściwości fizycznych dźwięku jest według Oettingena następująca: toniczność to właściwość interwałów lub akordów mających wspólny ton dolny czyli tonikę, foniczność natomiast — to właściwość interwałów lub akordów mających wspólny ton górny czyli fonikę. W takim systemie trójdźwiękowi durowemu c¹-e¹-g¹, oznaczonemu przezeń jako c⁺, odpowiada lustrzane odbicie tego trójdźwięku, akord c¹-as-f oznaczany jako c°, będący trójdźwiękiem molowym. Według Oettingena dla trójdźwięku durowego c¹-e¹-g¹ toniką jest dźwięk C, w którym tony c¹, e¹ i g¹ stanowią 4, 5 i 6 harmoniczną, natomiast dla trójdźwięku molowego f-as-c¹, oznaczonego jako c°, foniką jest najniższy wspólny ton harmoniczny c³ (6 harmoniczna dla f, 5 dla as i 4 dla c1). Skali tonicznej np. cdefgahc (durowej) odpowiada skala foniczna edchagfe (paralelna molowa), lecz opadająca od dominanty. W takim bowiem układzie interwały obu skal są identyczne (przy zmianie kierunku ruchu) i każdy trójdźwięk skali tonicznej ma swój odpowiednik o przeciwnym trybie w skali fonicznej. Stopień konsonansowości interwału uzależniał Oettingena od odległości wspólnej toniki i foniki od składników wielodźwięku, a więc uzależniał jedynie pośrednio od szeregu alikwotowego.

Oettingen wprowadził także stosowany w badaniach interwałów podział oktawy na 1000 równych części, zwanych milioktawami (mO). O ile więc podział na centy (ct) dzielił oktawę na 1200 części, ponieważ półton dzielił na 100 ct, o tyle podział Oettingena okazał się mniej wygodny, ponieważ wskutek niewymierności półtonu (ok. 83 mO), jedynie tercja mała — 250 mO (300 ct) i tryton nazywany niekiedy półoktawą — 500 mO (600 ct) dawały się wyrazić w pełnych milioktawach.

Pomysłem Oettingena jest również oznaczanie tercji w systemie tercjowym: dźwięk będący pierwszą, drugą lub trzecią tercją toniczną (górną) otrzymuje jedną, dwie lub trzy kreski nad oznaczeniem literowym nazwy, zaś dźwięk będący pierwszą, drugą lub trzecią tercją foniczną (dolną) otrzymuje jedną, dwie bądź trzy kreski pod literowym oznaczeniem jego nazwy. W ten sposób każda kreska nad nazwą dźwięku oznacza jego obniżenie o komat syntoniczny (różnicę między tercją Didymosa 5/4 a pitagorejską 81/64), zaś każda kreska pod nazwą — podwyższenie.

Literatura: R. Münnich Von der Entwicklung der Riemannschen Harmonielehre und ihrem Verhältnis zu Oettingen und Stumpf, w: Gesammelte Studien, księga pamiątkowa H. Riemanna, red. C. Mennicke, Lipsk 1909; H. Riemann Geschichte der Musiktheorie im IX.-XIX. Jahrhundert, Berlin 2. wyd. 1921, tłum. angielskie Lincoln (Nebraska) 1962; M. Hoffman Oettingen, w: „The New Grove Dictionary od Music and Musicians”, red. S. Sadie, t. 13, Londyn 1980.