Notker Balbulus [~b’al~], *ok. 840, †6 IV 912 St. Gallen, szwajcarski poeta i uczony, Ordo Sancti Benedicti. Według kroniki klasztornej Casus monasterii Sancti Galii Ekkeharda IV i Vita Notkeri Balbuli Ekkeharda V Notker urodził się w Johannisweiler (obec. Jonschwil k. St. Gallen) lub w Heiligau (obec. Elgg k. Winterthur) w szlacheckiej rodzinie, zamieszkałej w Turgowii. Jako dziecko oddany został do klasztoru benedyktynów w St. Gallen, gdzie jego nauczycielami byli tamtejsi mnisi: Moengal (Marcellus) i Izo. Po ukończeniu szkoły klasztornej Notker przez pewien czas pełnił funkcję jej kierownika, od 890 był bibliotekarzem, a w latach 892–904 kierował również hospicjum klasztornym. W 1512 został beatyfikowany, a w 1513 kanonizowany przez papieża Juliusza II.
Już za życia Notker zdobył sławę jako wszechstronny, wybitnie uzdolniony scholastyk, pisarz religijny i historiograf oraz poeta i muzyk. Z jego bogatej i różnorodnej twórczości zachowały się zbiory listów, pisma religijne (Martyrologium, ok. 896), historyczne (m.in.: Continuatio Breviarii Regum Francorum Erchanberti, ok. 881, Vita Sancti Galii, ok. 883, Notatio de viris illustribus, ok. 885, Gesta Karoli, ok. 883–87), dzieła poetyckie (m.in. Liber hymnorum, ok. 860–87, Hymni quatuor de Sancto Stephano, ok. 883, poematy okolicznościowe, w tym tzw. Subiecta enigmata) i wiele in. utworów.
Dla historii muzyki największe znaczenie ma Liber hymnorum, dedyk. Liutwardowi z m. Vercelli, kanclerzowi ces. Karola III i zawierająca zbiór sekwencji ułożonych zgodnie z porządkiem roku liturgicznego. Dzieło było szeroko znane w średniowieczu, a liczne kopie (najstarsze z nich pochodzą z 1. poł. X w.) zachowały się w wielu bibliotekach europejskich. W Prooemium do Liber hymnorum Notker wyjaśnił, że pomysł podkładania tekstów pod długie melizmatyczne melodie w celu łatwiejszego ich zapamiętania nasunęły mu jakieś „versus ad sequentias”, zawarte w antyfonarzu, przyniesionym do St. Gallen przez pewnego mnicha, który ok. 850 zbiegł z klasztoru w Jumièges przed najazdem Normanów. Jako najstarsze własne teksty Notker wymienił Laudes Deo concinat i Psallat ecclesia.
Notker był niewątpliwie najwybitniejszym autorem utworów sekwencyjnych we wczesnym średniowieczu. Fakt, że nie był twórcą form sekwencyjnych, co niejednokrotnie mu przypisywano, nie umniejsza ogromnej roli, jaką jego twórczość odegrała w rozwoju tego gatunku. Według powszechnie przyjętych dziś opinii dorobek Notkera obejmuje 40 tekstów sekwencji, które wraz z melodiami dają obraz wczesnego repertuaru tych form. Notker posługiwał się kunsztownym stylem łaciny klasycznej ze swobodnym układem sylab, swobodną, ale opartą na najlepszych wzorach klas, rytmiką, dostosowaną do schematów formalnych paralelizmów zwrotkowych, z zastosowaniem asonansów i wyszukanym doborem słów.
Autorstwo melodii budzi liczne kontrowersje. Wprawdzie związki sekwencji z melodiami Alleluja nie są kwestionowane i być może niektóre teksty podłożone są pod istniejące już melodie, to jednak przynajmniej niektóre można uznać za kompozycje Notkera. Nie można też wykluczyć, że Notker utworzył wzorcowe modele melodyczne określane różnymi tytułami (Mater, Concordia, Romana, Dominus in Syna, Adducentur i in.), do których następnie pisano wiele tekstów sekwencji. Walory artystyczne sekwencji Notkera przyczyniły się do ogromnej popularności tego gatunku liturgicznego w całym średniowieczu. Do najbardziej znanych sekwencji należą: Natus ante saecula, Laudes Salvatori voce modulemur, Summi triumphum Regis, Sancti Spiritus assit nobis gratia, Psallat ecclesia mater illibata, Omnes sancti Seraphim. Sigebert z Gembloux w De scriptoribus ecclesiasticis wspomina, że Notker napisał „librum de música notis et symphoniarum modis”. Prawdopodobnie o tym samym, zaginionym dziś traktacie muzycznym mówi także Johannes Afflighemensis we wstępie do traktatu De musica.
Istotne znaczenie mają też drobne wzmianki o muzyce, pojawiające się w pismach Notkera. Najważniejsze z nich znajdują się w przypisywanym mu krótkim traktacie, zwanym Epistola de musica (rkp., St. Gallen, Stiftsbibl. 381, fol. 16), który zawiera wyjaśnienie dodawanych do neum tzw. liter Romanusa (litterae significative), określających stronę rytmiczną, dynamiczną i artykulacyjną śpiewu. W Gesta Karoli Notker wspomina o wykonaniu 812 na dworze Karola Wielkiego antyfony Veterem hominem przez śpiewaków greckich i o włączeniu tego utworu do repertuaru kapeli ces. Wymienione w spisie dzieł Notkera cztery hymny do św. Stefana nie mają znaczenia muzycznego, ponieważ nie były przeznaczone do śpiewu, natomiast antyfona Media vita in morte sumus, uważana od początku XVII w. za jedną z jego sekwencji, nie jest dziełem Notkera.
Literatura: P.A. Schubiger Die Sängerschule St. Gallens von 8. bis 12. Jahrhundert, Einsiedeln 1858, przedr. Hildesheim 1966; G. Meier Geschichte der Schule von St. Gallen im Mittelalter, „Jahrbuch für schweizerische Geschichte” X, 1885; P. von Winterfeld Die Dichterschule von St. Gallen und der Reichenau, „Neues Jahrbuch für das klassische Altertum, Geschichte und deutsche Literatur” III, 1900; J. Werner Notkers Sequenzen, Aarau 1901; P. Wagner Das „Media vita”, „Schweizersches Jahrbuch für Musikwissenschaft” I, 1924; R. Van Doren Etude sur l’influence musicale de l’abbaye de Saint-Gall, Leuven 1925; J. M. Clark The Abbey of St. Gall as a Centre of Literature and Art, Cambridge 1926; W. von den Steinen Notker der Dichter und seine geistige Welt, 2 t., Berno 1948, przedr. Monachium 1960; J. Duft Le „presbyter de Gimedia” apporte son Antiphonaire à St. Gall, w: Congrès scientifique du XIIIe centenaire de Jumièges, ks. kongr., Rouen 1954; H. Husmann Die St. Galler Sequenzentradition, „Acta Musicologica” XXVI, 1954; J. Handschin Sur quelques tropaires grecs traduits en latin, Ann. Mus. II, 1954; L. Kunz Die Textgestalt der Sequenz „Congaudent angelorum chori”, „Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte” XXVIII, 1954: J. Lemarié Les antiennes „Veterem hominem”, „Ephemerides liturgicae” LXXII, 1958; B. Stäblein Notkeriana, „Archiv für Musikwissenschaft” XIX/XX, 1962/63; J. Froger L’épître de Notker sur les „lettres significatives”, „Etudes grégoriennes” V, 1962; R.L. Crocker The Early Medieval Sequence, Berkeley 1977; C.M. Bower An Alleluja for „Mater”, w: Essays on the Music of J.S. Bach and Other Divers Subjects, ks. pam. G. Herza, red. R.L. Weaver, Louisville 1981; N. van Deusen The Use and Significance of the Sequence, „Musica Disciplina” XL, 1986; A. Haug Gesungene und schriftlich dargestellte Sequenzhandschriften, «Tübinger Beiträge zur Musikwissenschaft» XII, Stuttgart 1987; A. Haug Zur Vortragsform einer Sequenz Notkers von Sankt Gallen, „Musica Sacra” CVII, 1987; S. Rankin Notker und Tuotilo. Schöpferische Gestalter in einer neuen Zeit, „Schweizersches Jahrbuch für Musikwissenschaft” XI, 1991; S. Rankin The Earliest Sources of Notker’s Sequences. St. Gallen, Vadiana 317, and Paris, Bibliothèque Nationale lat. 10587, „Early Music History” X, 1991; A. Traub Eine Anmerkung zur Weihnachtssequenz des Notker Balbulus, „Tijdschrift voor Gregoriaans” XVI, 1991; F. Büttner Welche Bedeutung hat die Überschrift „Cignea” für Notkers Sequenz „Gaude Maria virgo”?, „Die Musikforschung” XLV, 1992.
Edycje: Epistola de musica, Scriptores ecclesiastici de musica sacra potissimum, wyd. M. Gerbert, I , St. Blasien 1784; Liber hymnorum, teksty sekwencji, wyd. C. Blume, «Analecta Hymnica Medii Aevi» LIII, Lipsk 1911, przedr. Londyn 1961; Ein deutsches Sequentiar aus dem Ende des 12. Jahrhunderts, wyd. O. Drinkwelder, Graz 1913; Codex 121 Einsiedeln. Graduale und Sequenzen Notker von St. Gallen, wyd. O. Lang, Weinheim 1991; Tropi carminum – Liber hymnorum Notker Balbuli…, wyd. K. Schlager i A. Haug, Monachium 1993.
