Nikodemowicz, Andrzej

Nikodemowicz Andrzej, *2 I 1925 Lwów, †28 I 2017 Lublin, polski kompozytor, pianista i pedagog. W latach 1939–40 był organistą w kościele SS. Karmelitanek Bosych, a w latach 1947–50 w kościele św. Marii Magdaleny we Lwowie. W latach 1942–46 studiował chemię m.in. na Politechnice we Lwowie. W 1950 ukończył kompozycję u A. Sołtysa, a w 1954 grę na fortepianie u T. Majerskiego w konserwatorium we Lwowie; tamże w latach 1951–73 był wykładowcą (kompozycja, teoria muzyki i fortepian), w 1967 docentem. Współpracował stale jako kompozytor i pianista z Polskim Teatrem Ludowym we Lwowie i reżyserem Z. Chrzanowskim. Prześladowany i zwolniony w 1973 z uczelni za przekonania religijne, do 1980 utrzymywał się z lekcji prywatnych; w połowie lat 70. skasowano w radiu we Lwowie wszystkie jego nagrania. W 1980 zamieszkał w Lublinie, wykładał na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej i KUL, od 1995 był profesorem zwyczajnym, od 1989 prezesem lubelskiego Oddziału ZKP, także prezesem honorowym Fundacji „Muzyka Kresów”. W latach 1982–92 dyrygent chóru w lubelskim Wyższym Seminarium Duchownym. W 1961 otrzymał III nagrodę na Wszechzwiązkowym Konkursie Kompozytorskim w Moskwie, w 1981 nagrodę im. św. Brata Alberta za całokształt twórczości, w 1999 nagrodę Prezydenta miasta Lublina, w 2000 nagrodę ZKP oraz nagrodę Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. W 2002 otrzymał Nagrodę Artystyczną Miasta Lublina, w 2003 Dyplom i medal Ojca Św. Jana Pawła II „Pro Ecclesia et Pontifice”. W 2004 przyznano mu tytuł profesora honoris causa Akademii Muzycznej we Lwowie, w 2005 Order Kapituły ukraińskiego czasopisma „I” „Za intelektualną odwagę” (Lwów), a w 2008 Nagrodę Angelus (Lublin). W 2009 został Honorowym Obywatelem Miasta Lublina.  W 2012 odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”. W 2015 został Honorowym Członkiem ZKP. Jako pianista występował z własnymi utworami i w repertuarze klasycznym, jednak karierę uniemożliwiła mu choroba ręki. Zajmował się też korzenioplastyką sakralną.

Nikodemowicz był jednym z czołowych polskich twórców muzyki sakralnej. Istotę jego muzyki stanowi kontemplacyjność natury religijnej, intensywna emocjonalność, znaczna gęstość i różnorodność tkanki dźwiękowej, ewolucyjność narracji, inspiracja tradycją muzyki różnych epok, zdominowanie języka przez współczesne techniki kompozytorskie. Po wczesnych utworach o cechach neoromantycznych (wpływy K. Szymanowskiego i A. Skriabina) nastąpił u Nikodemowicza (od 6 małych etiud 1958) okres zainteresowań nowymi kierunkami w muzyce, m.in. dodekafonią i sonoryzmem. Równocześnie powstawały kompozycje (zwłaszcza kantaty religijne), w których Nikodemowicz poszukiwał własnych środków wypowiedzi artystycznej, m.in. w zakresie harmoniki i melodyki. Po 1980 skoncentrował się na muzyce kantatowej, stopniowo upraszczając język muzyczny. Znaczna część dorobku Nikodemowicza to utwory religijne (blisko 40 kantat) na różnorodne składy wokalne (głosy solo, chóry), wokalno-instrumentalne, niekiedy instrumentalne. Stanowią one rodzaj nieliturgicznej muzyki koncertowej. Kompozytor wykorzystywał w całości lub fragmentarycznie teksty średniowiecznych hymnów polskich i łacińskich różnych autorów (Philippus de Grevia, Hermanus Contractus, Bernardus Claravallensis, Petrus Damiani, Hilarius lub anonimowe w poetyckim tłumaczeniu J. Gamskiej-Łempickiej), polską sakralną poezję ludową, psalmy w różnych tłumaczeniach, in. teksty religijne (m.in. Litania loretańska, Gorzkie żale, Magnificat, Requiem) oraz teksty B. Obertyńskiej i M. Skwarnickiego. Nikodemowicz nawiązywał do średniowiecznych form muzyki religijnej, stosował polifonię w powiązaniu ze swobodną 12-dźwiękowością, operował formą monumentalną (Laudate Dominum), średnich (Słysz, Boże, wołanie moje) lub małych rozmiarów (Płacz u Grobu Chrystusa Pana). W opinii ks. Prof. Ireneusza Pawlaka religijna twórczość Nikodemowicza skłania do nazwania go „compositor dolorosus”. Wśród pozycji orkiestrowych na pierwszy plan wysuwa się monumentalna Symfonia, Koncert skrzypcowy i jego wersja na fortepian. W filozoficznej bajce-pantomimie Szklana góra Nikodemowicz stworzył syntezę słowa, muzyki, pantomimy i scenografii. Twórczość kameralna, której rozkwit nastąpił w poł. lat 60., świadczy o poszukiwaniu nowych brzmień (preparacja instrumentów, użycie butelek strojonych wodą); cechują ją efekty kolorystyczne (Sonorità quasi una sonata), bogactwo melodyczno-rytmiczne i różnorodność pomysłów muzycznych (5 dialogów), wyrafinowanie ekspresyjne i fakturalne (3 kołysanki), sonorystyczna narracja o szerokim oddechu (Koncert kameralny), żartobliwość (Concertino na tematy Sonatiny C-dur M. Clementiego). Utwory fortepianowe odznaczają się zróżnicowaniem faktury (3 etiudy) i typów narracji (66 Ekspresji), swoistą aurą brzmienia (Sonorità w trzech zwrotkach), kontemplacyjnością (4 medytacje). W muzyce organowej z lat 90. często występują wirtuozowskie lub medytacyjne wariacje na tematy religijne (np. Ave maris Stella). Nikodemowicz jest autorem prac teoretycznych (pozostających w rękopisach) na temat roli muzyki instrumentalnej w liturgii Kościoła katolickiego, algorytmu formy muzycznej jako impulsu artystycznego, inspiracji w twórczości kompozytora, modulacji diatonicznej i tercjowo-sekstowej metody temperacji fortepianu.

Literatura: B. Pociej Andrzej Nikodemowicz oraz Kompozytor współczesny a temat religijny – o twórczości Andrzeja Nikodemowicza, „Tygodnik Powszechny” 1971 nr 9 [oraz] 1982 nr 31; W. Darkiewicz „Nie szedłem na żadne kompromisy artystyczne”, „Za i Przeciw” 1982 nr 19; J. Kłoczowski Krótkie spotkanie z Andrzejem Nikodemowiczem, „Tygodnik Powszechny”1983 nr 45; B. Pociej Psalmy Andrzeja Nikodemowicza, „Ruch Muzyczny” 1985 nr 19; S. Pawłyszyn Lwowski kompozytor Andrzej Nikodemowicz, „Gazeta Lwowska” 1992 nr 14; S. Pawłyszyn Powernenniamajstra, „Nedila” 1993 nr 2 (Lwów); L. Mazepa Twórczość kantatowo-oratoryjna lwowskich kompozytorów polskich i austriackich, «Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej we Wrocławiu» nr 64, red. E. Sąsiadek i in., Wrocław 1995; B. Paśnikowska Andrzeja Nikodemowicza rozmowy z Panem Bogiem, „Na Przykład” nr 51/52,1997 (Lublin); M. Dmowska O drodze do Polski i „Polskiej pasji”, „Ruch Muzyczny” nr 9/2001; J.J. Bojarski Andrzej Nikodemowicz – profesor znany i nieznany [w:] „Niecodziennik Biblioteczny”, Lublin 2002; A. Nikodemowicz Moje lwowskie lata, UMCS, Lublin 2004; J. Mechanisz Poczet kompozytorów polskich, Lublin 2004; M. Dubaj Nikodemowicz Andrzej [w:] Słownik Kompozytorów Polskich 1918–2000, pod red. M. Podhajskiego, Gdańsk, Warszawa 2005; J. Kosińska Mówi Andrzej Nikodemowicz, „Ruch Muzyczny” nr 7/2006; M. Dubaj Profesor A. Nikodemowicz [w:] Artyści UMCS 2007, 10 lat Wydziału Artystycznego UMCS w Lublinie, Lublin 2007; J.J. Bojarski Papież i lwowski profesor, „Niecodziennik Biblioteczny”, Lublin 2007; A. Schulz-Brzyska Klasyczny romantyk współczesności. Wczesna twórczość Andrzeja Nikodemowicza w kontekście jego biografii i źródeł inspiracji, Lublin 2009; M. Dudek Kompozytorzy Lublina i Lubelszczyzny 1918–2010, Lublin 2010; J.J. Bojarski Profesor Andrzej Nikodemowicz dziesiątym Honorowym Obywatelem Miasta Lublina, „Niecodziennik Biblioteczny”, Lublin 2010;  E. Nidecka Muzyka sakralna w twórczości Andrzeja Nikodemowicza, Rzeszów 2010; E. Nidecka Wykorzystanie hymnów średniowiecznych w twórczości sakralnej Andrzeja Nikodemowicza na przykładzie utworu „De Christo moriente”, „Moderato” Nr 1/2010; M. Dudek Andrzej Nikodemowicz: odczuwanie wyrazu prawdy [w:] I Międzynarodowy Festiwal – Andrzej Nikodemowicz – czas i dźwięk, Lublin 2012, 2013; P. Wijatkowski Spotkania z Andrzejem Nikodemowiczem – Impresje [w:] I Międzynarodowy Festiwal – Andrzej Nikodemowicz – czas i dźwięk, Lublin 2012; M. Dubaj I Międzynarodowy Festiwal Andrzej Nikodemowicz – czas i dźwięk. Z notatnika melomana [w:] „Akcent” nr 4/2012; M. Dubaj Nikodemowicz Andrzej [w:] Polish Music. Polish Composers 1918–2010 pod red. M. Podhajskiego, Gdańsk, Lublin 2013; E. Nidecka Inspiracje artystyczne w dziełach litanijnych Andrzeja Nikodemowicza [w]: „Horizonty umenia”, red. M. Ol’ha, Banska Bystrica 2013; J. Krenz Ogólna charakterystyka twórczości Andrzeja Nikodemowicza, prace dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nikodemowiczowi z okazji jego dziewięćdziesiątych urodzin. Relacja mistrz–uczeń. Rozważania z perspektywy psychologii muzyki, red. G.E. Kwiatkowska, J. Posłuszna, Auremus, Kraków 2014; J. Posłuszna Twórca spełniony. Rozmowa z Profesorem Andrzejem, prace dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nikodemowiczowi z okazji jego dziewięćdziesiątych urodzin. Relacja mistrz –uczeń. Rozważania z perspektywy psychologii muzyki, red. G.E. Kwiatkowska, J. Posłuszna, Auremus, Kraków 2014; I.A. Siedlaczek Rozmowa Andrzejkowa z profesorem Nikodemowiczem, „Niecodziennik Biblioteczny”, Lublin  2015; Jerzy Stankiewicz Laudacja dla profesora Andrzeja Nikodemowicza wygłoszona na uroczystości nadania godności Członka Honorowego na Jubileuszowym Walnym Zjeździe 70-lecia Związku Kompozytorów Polskich w Warszawie, Warszawa 2015; E. Nidecka Sonorystyczno-ekspresywne walory twórczości Andrzeja Nikodemowicza, [w:] „Janáčkiana 2014”, red. K. Steinmetz, D. Kozel, Ostrawa 2015; E. Nidecka Forma antyfony w twórczości Andrzeja Nikodemowicza, „Animato”, Rzeszów 2015; E. Nidecka Detská tematika vo vokálnej tvorbe Andrzeja [w:] „Horizonty umenia 3”, red. M. Ol’ha, Banska Bystrica 2015; M. Drewnowski Rozmowa z prof. Andrzejem Nikodemowiczem – kompozytorem, absolwentem Lwowskiego Konserwatorium w klasie fortepianu Tadeusza Majerskiego [w:] IV Międzynarodowy Festiwal – Andrzej Nikodemowicz – czas i dźwięk, Lublin 2015; E.M. Dudek Nurt awangardowy w twórczości Andrzeja Nikodemowicza na przykładzie Sonorita quasi una sonata per violono, violoncello e piano forte, „Roczniki Teologiczne” 63, Lublin 2016; T. Księska-Falger Nikodemowicz 2016, „Akcent” Nr 4/2016; M. Dubaj Wspomnienie o prof. Andrzeju Nikodemowiczu (1925–2017) [w:] „Wiadomości Uniwersyteckie UMCS” nr 2/231 2017; K. Szymański Pamięci Andrzeja Nikodemowicza, „Kurier Galicyjski” nr 3 (271), Lwów 2017; J. Paluch Cracovia Leopolis – Rozmowa z Andrzejem Nikodemowiczem [dostęp: 2017.07.04]; A. Rynio Wychowawczy wymiar biografii kompozytora i pianisty, profesora Andrzeja Nikodemowicza, „Biografistyka Pedagogiczna” Rok 2 (2017); E. Nidecka I Koncert fortepianowy Andrzeja Nikodemowicza – ukryte pragnienie wolności, red. M. Pilch, „Notes Muzyczny” 2018 nr 1 (9); 6 X 2018 zakończył się koncertem w Filharmonii Lubelskiej Festiwal Andrzeja Nikodemowicza, biuletyn internetowy miasta Lublin, 23.10.2018; Czas i dźwięk. Spotkania z Andrzejem Nikodemowiczem praca zbiorowa pod red. T. Księskiej-Falger, GAUDIUM, Lublin 2018; E. Nidecka IV Koncert fortepianowy Andrzeja Nikodemowicza – wyrafinowany świat dźwięków, „Muzyka. Historia, teoria, edukacja” nr 9/2019, red. M. Winnicka, Bydgoszcz 2019; E. Nidecka V Koncert fortepianowy Andrzeja Nikodemowicza – artystyczne continuum, [w:] „Janáčkiana”, Ostrawa 2019; E. Nidecka Piano Concerto No. 6 by Andrzej Nikodemowicz – a Symptomatic Stylistic Transformation with Regard to Late Style?, „Bulletin of Kyiv National University of Culture and Arts”, Series in Musical Art, Kijów 2019; E. Nidecka Andrzej Nikodemowicz  – twórczość i głębia wiary, [w:] „Muzyka w kontekście pedagogicznym, społecznym i kulturowym. Studia i szkice”, t. 2., „Muzyka jako przedmiot recepcji, refleksji pedagogicznej i badań interdyscyplinarnych”, red. E. Nidecka, J. Wąsacz-Krztoń, Rzeszów 2020; T. Księska-Falger Henryk Wieniawski i Andrzej Nikodemowicz – utwory na skrzypce i fortepian, DUX  1895, Warszawa 2022; T. Księska-Falger Andrzej Nikodemowicz (1925–2017) Sonaty fortepianowe, DUX  1896, Warszawa 2022.