Monk [maŋk] Thelonious „Sphere”, *10 X 1917 Rocky Mount (Pn. Karolina), †17 II 1982 Wheehawken (New Jersey), amerykański pianista i kompozytor jazzowy. We wczesnych latach 40. debiutował jako pianista w klubach Harlemu; grał w orkietrze Kenny Clarke’a w Mintons Playhouse, gdzie akompaniował Charliemu Christianowi, Donowi Byasowi, Royowi Eldridge’owi (1941–42). Przyczynił się do określenia powstającego wtedy stylu — bopu. W 1944 dokonał pierwszych nagrań jako członek kwartetu Colemana Hawkinsa. W 1946 współpracował z orkiestrą Dizzy Gillespiego, w 1947 z Artem Blakeyem; od 1947 nagrywał z własnym zespołem dla wytwórni Blue Note; sesja nagraniowa i płyta Genius of Modern Music ustaliły jego renomę. W 1950 nagrywał z Charliem Parkerem (m.in. kompozycje Bloomdido i My Melancholy Baby), w 1954 nagrał album z Sonny Rollinsem oraz swoją pierwszą płytę solową. W Wigilię 1954 wziął udział w sesji M. Davis All Stars, podczas której w utworze Bag’s Groove wykonał sławne solo. W 1957 dokonał nagrań z Gerrym Mulliganem oraz ponownie z A. Blakeyem. Po nagraniu mistrzowskich albumów dla wytwórni Riverside (Brilliant Corners 1956, Thelonious Himself i Thelonious Monk and John Coltrane 1957) został uznany za najbardziej kontrowersyjnego improwizatora jazzu. Grał w swoich zespołach z najlepszymi muzykami: J. Coltranem, Wilburem Warem, Johnnym Griffinem, Royem Haynesem i Charliem Rousem. W 1959 wystąpił z orkiestrą w Town Hall w Nowym Jorku, prezentując swoje kompozycje zaaranżowane przez Halla Overtona. W latach 60. był u szczytu popularności; w 1961 koncertował w Europie, w 1964 w Japonii. Ok. 1970 rozpoczął współpracę z grupą Giants of Jazz, w skład której wchodzili: D. Gillespie, Kai Winding, Sonny Stitt, Al McKibbon i A. Blakey (The Giants of Jazz 1972). W 1971 nagrał płyty solo i z triem (Something in Blue, The Man I Love), potem wycofał się z aktywności artystycznej, wystąpił jedynie na festiwalach Newport Jazz Festival w Nowym Jorku w 1975 i 1976.
Kompozycje Monka, z których kilka stało się standardami jazzowymi (Round about Midnight, Well You Needn’t, Straight No Chaser), odznaczają się energicznymi, kanciastymi melodiami o pianistycznym charakterze, ze specyficznym przemieszczaniem akcentów rytmicznych (Evidence, Misterioso). Jako pianista Monk wywodził się z harlemowskiej szkoły stride piano, miał szczególną zdolność improwizowania funkcji harmonicznych i zaskakujących rozwiązań rytmicznych, operował specyficznym brzmieniem i urozmaiconą artykulacją, w oryginalny sposób stosował rubato. Jako akompaniator wprowadzał często klastery i nuty „crushed”, oryginalne progresje, nieregularne frazowanie. Zajmował się również przeróbkami utworów popularnych, jego aranżacja Carolina Moon (1952) jest przykładem walca bopowego. Jego najbardziej niekonwencjonalny utwór Brilliant Corners (z lat 50.), którego melodyka opiera się na skalach całotonowych, chromatycznej i lidyjskiej, wywodzi się z muzyki afroamerykańskiej; kompozycję Monka Criss Cross (1951) wykorzystał G. Schuller w Variations on a Theme of Thelonious Monk.
Literatura: M. Harrison Thelonious Monk, w: Just Jazz, red. S. Traill i G. Lascelles, Londyn 1959; M. James Thelonious Monk. Ten Modern Jazzmen, Londyn 1960; J.G. Jepsen A Discography of Thelonious Monk and Bud Powell, Kopenhaga 1969; L. Bijl, F. Conté Monk on Record. A Discography of Thelonious Monk, Amsterdam 1982, 2. wyd. 1985; T. Fitterling Thelonious Monk. Sein Leben, seine Musik, seine Schallplatten, Waakirchen 1987.
