Monetarius, Münzer, Stefan, *2. połowa XV w. Kremnica (Słowacja), †po 1515, słowacki teoretyk muzyki i pedagog (?) działający w Polsce i może w Austrii. Określał siebie mianem Cremnicianus lub Cremnicziensis od nazwy rodzinnego miasta, był synem tamtejszego prawnika. W 1494 wpisany został w poczet studentów Akademii Krakowskiej, w późniejszych latach prawdopodobnie wykładał na uniwersytecie w Wiedniu. Powróciwszy do Krakowa opublikował w 1515 u F. Unglera traktat Epithoma utriusque musices practice, dedykowany Jerzemu Turzonowi, pochodzącemu z węgierskiej szlachty, bogatemu krakowskiemu kupcowi i rajcy.
Praca, pisana w celu dydaktycznym, na prośbę studentów, stanowi kompendium typowej dla początków XVI w. wiedzy o muzyce. Charakteryzuje się klarownością wykładu i umiejętnym przedstawieniem kompilowanego materiału. Składa się z dwóch części. Pierwsza, poświęcona muzyce chorałowej, dzieli się na piętnaście rozdziałów. Dotyczą one kwestii ogólnych, a więc definicji, pochodzenia i klasyfikacji muzyki, oraz szczegółowych, takich jak dźwięki, tetrachordy, heksachordy, zasady mutacji, interwały, transpozycja melodii, musica ficta, tony kościelne, tony psalmowe. Część druga, złożona z dwunastu rozdziałów, poświęcona jest muzyce menzuralnej. Zostały tam omówione takie zagadnienia, jak wartości nut, ligatury, pauzy, synkopy, specjalne oznaczenia (m.in. metryczne), podziały modus, tempus i prolatio, zasady perfekcji, imperfekcji i alteracji, reguły augmentacji, dyminucji i proporcji. Monetarius wzorował się w dużej mierze na traktacie Practica musicae F. Gaffuriusa, niekiedy przytaczał zawarte tam definicje, niemniej dokonywał swoistego wyboru, wiele kwestii przedstawiając w wersji uproszczonej (np. systematykę wartości nutowych, teorię proporcji), a inne pomijając (np. problematykę kontrapunktu). Nazwisko mediolańskiego teoretyka pojawia się bardzo często na kartach Epithoma utriusque, ponadto Monetarius powołuje się na takich autorów, jak Boecjusz, Guido z Arezzo, G. Anselmi, J. Tinctoris, J. Faber Stapulensis. Ich poglądy mógł poznać częściowo za pośrednictwem Gaffuriusa. Traktat Monetariusa jest najwcześniejszym drukowanym w Polsce dziełem z zakresu teorii muzyki, przyczynił się do stworzenia krakowskiej tradycji w tej dziedzinie. Jest ona bliska rozpowszechnionej w Europie Środkowej tradycji kolońskiej, wiodącej od Adama z Fuldy poprzez N. Wollicka do dzieł U. Burcharda i J. Cochlaeusa.
Edycje: Epithoma utriusque, wyd. faks. J. Morawski, «Monumenta Musicae in Polonia», seria D «Bibliotheca Antiqua» I, Kraków 1975.
Literatura: A. Chybiński Teoria menzuralna w polskiej literaturze muzycznej pierwszej połowy XVI wieku, Kraków 1911; R. Rybarič Štefan Monetárius a jeho hudobná teória, Bratysława 1960; G. Massera Od Franchino Gaffuriusa do Stefana Monetariusa. Termin „practica musices” w tekstach metodologicznych renesansowej teorii muzyki, «Pagine» II, 1974; J. Ścibor System modalny Stefana Monetariusa z Kremnic, w: Dzieło muzyczne. Teoria, historia, interpretacja, ks. pam. J.M. Chomińskiego, red. I. Poniatowska i in., Kraków 1984; E. Witkowska-Zaremba Ars musica w krakowskich traktatach muzycznych XVI wieku, Kraków 1986; E. Witkowska-Zaremba Mi contra fa and divisio modi, w: Laborare fratres in unum, ks. pam. L. Dobszaya, red. J. Szendrei, D. Hiley, Hildesheim 1995.
