Mocquereau, André

Mocquereau [mok^er’o] André, Dom, *6 VI 1849 La Tessoualle (Maine-et-Loire), †18 I 1930 Solesmes, francuski muzykolog i badacz chorału gregoriańskiego, OSB. Uczył się gry na wiolonczeli, po 1871 przez kilka lat występował w zespole kameralnym Ch. Dancli w Paryżu. W 1875 wstąpił do zakonu benedyktynów w Solesmes, gdzie w 1877 złożył śluby zakonne, a w 1879 otrzymał święcenia kapłańskie. Z ośrodkiem benedyktynów w Solesmes był związany do końca życia. Tu był uczniem i wieloletnim współpracownikiem J. Pothiera. Z końcem lat 80. rozwinął szeroką działalność, kierując pracami klasztornego skryptorium i chórem klasztornym (1889–1914). W 1889 zainicjował wydawanie monumentalnej serii źródłowej «Paléographie musicale», będącej krytyczną edycją najważniejszych zabytków muzyki średniowiecza, a od 1911 wydawał założone przez siebie czasopismo „Revue grégorienne”. W obu wydawnictwach publikował m.in. własne rozprawy nauk, z zakresu paleografii muzycznej, rytmiki i stosunków słowno-muzycznych w chorale. W latach 1902–08 był przeorem klasztoru w Solesmes, a w 1904 został członkiem papieskiej komisji przygotowującej tzw. edycję watykańską ksiąg liturgicznych; komponował utwory religijne (m.in. Alleluia, Rosa vemans).

Szeroko rozwinięta działalność Mocquereaua, podbudowana dużą muzykalnością i wybitnym temperamentem polemicznym, koncentrowała się wokół badań źródłowych, poszukiwania tzw. „autentycznej” wersji chorału oraz sposobów jego wykonywania, zwłaszcza w zakresie rytmicznego ukształtowania melodii. Szczególnie intensywnie Mocquereau zajął się poszerzaniem zbiorów klasztornych, obejmujących reprodukcje najważniejszych i najstarszych rękopisów liturgiczno-muzycznych, reprezentujących różne tradycje śpiewów chorałowych. W tym celu rozbudował i zreorganizował prace w skryptorium, tworząc metodycznie działającą pracownię paleograficzną. Fotografowaniem zabytków zajmowała się wyszkolona ekipa zakonników, wysyłana do wielu bibliotek europejskich. Sam Mocquereau w latach 1888–91 również podejmował liczne podróże naukowe po Francji i innych krajach. Pod jego kierunkiem opracowywano zgromadzone zbiory, sporządzając transkrypcje i charakterystyczne dla jego metody badawczej tabelaryczne zestawienia porównawcze repertuaru melodii chorałowych, a przede wszystkim publikując faksymilia rękopiśmiennych źródeł w pierwszych 13 tomach serii «Paléographie musicale». Forma publikowanych źródeł, głównie graduałów, a także pojedynczych utworów (np. graduału Justus ut palma na podstawie przeszło 200 rękopisów spisanych na przestrzeni 7 wieków), reprezentujących różne tradycje chorałowe, umożliwiła korzystanie w celach naukowych z trudno dostępnego materiału źródłowego. Edycja ta wpłynęła na intensyfikację badań nad chorałem gregoriańskim.

Gromadzenie i wydawanie źródeł służyło praktycznemu wykorzystaniu zebranych materiałów. Zgodnie z ówczesnym dążeniem do rekonstrukcji chorału i powrotu do najstarszych, „autentycznych” tradycji śpiewów liturgicznych, tworzyło to podstawę dla reformy chorałowej podjętej w 1904 przez papieża Piusa X. Mocquereau aktywnie włączył się w ruch reformatorski. Już w latach 80. występował w obronie wydanego przez Pothiera Libergradualis (1883), przeciwko atakującym tę publikację stronnikom oficjalnej wersji chorału, opublikowanej w 1868 przez F. Pusteta w Ratyzbonie i będącej powtórzeniem tzw. edycji medycejskiej z lat 1614–15. Zadanie przygotowania nowej oficjalnej watykańskiej edycji chorału Pius X powierzył skryptorium w Solesmes i powołał komisję, kierowaną przez Pothiera, w której skład weszli m.in. Mocquereau, P. Wagner i A. Gastoué. Wkrótce jednak Mocquereau wycofał się z prac komisji, ponieważ jego metody konstruowania „autentycznej” wersji chorału na podstawie najstarszych przekazów źródłowych bez uwzględniania narosłych z czasem zniekształceń melodii, pozostawały w sprzeczności ze stanowiskiem Pothiera, który większą wagę przywiązywał do żywej tradycji i współczesnych wariantów śpiewów chorałowych. Nie zachwiało to jednak pozycją skryptorium w Solesmes, w którym przygotowano wiele edycji oficjalnych ksiąg liturgicznych, począwszy od Graduale romanum (1908).

Bardzo ważne znaczenie dla rozwoju badań nad chorałem miały prace Mocquereaua dotyczące rytmu i tradycyjnych sposobów wykonywania chorału. Badanie obu tych zagadnień wiązał z „tradycją rytmiczną” zawartą w średniowiecznych źródłach muzycznych. Problematyce tej poświęcił szereg studiów szczegółowych, dotyczących m.in. zależności pomiędzy gregoriańskimi formułami kadencyjnymi a klauzulami tekstu słownego oraz związków pomiędzy akcentem i rytmem. Opublikował też Liber usualis – pierwszą edycję chorału ze znakami rytmicznymi (1903), a podstawy swojej teorii rytmicznej interpretacji chorału wyłożył w Le nombre musical. Propagowanemu przez Pothiera „swobodnemu rytmowi oratorskiemu”, którego podstawę tworzyła budowa tekstu oparta na swobodnym następstwie długich i krótkich wartości sylab określanych niezbyt precyzyjnie, Mocquereau przeciwstawił koncepcję ekwalistycznego „swobodnego rytmu muzycznego”, którego istotę, polegającą na zmienności i alternacji stanu ruchu (arsis, élan) i stanu spoczynku (thesis, repos), określało nie słowo, ale melodia. W notacji muzycznej Mocquereau posługiwał się specjalnymi znakami rytmicznymi zapożyczonymi ze starych rękopisów lub pochodzącymi z własnej inwencji. Teoria rytmu Mocquereau’a, która nigdy nie stała się systemem zamkniętym, była ostro krytykowana i zwalczana. Mimo to rozpowszechniła się szeroko, przyczyniając się do popularyzacji i stworzenia nowego stylu wykonawczego chorału, a modyfikowana i uzupełniana stanowi niekiedy do dziś podstawę współczesnej interpretacji melodii chorałowych.

Literatura: P. Combe Bibliographie de Dom A. Mocquereau, „Etudes grégoriennes” II, 1957; N. Rousseau L’école grégorienne de Solesmes 1883–1910, Tournai 1910; J. Gajard Le nombre musical grégorien de Dom Mocquereau, Notre grand deuil oraz La „Paléographie musicale” et Dom Mocquereau, „Revue grégorienne” XII, 1927, XV, 1930 oraz XVII, 1932; J. Waard De gregoriaansche Zangen naar Dom Mocquereau, Tournai 1929; D. Johner Ein Besuch bei Dom A. Mocquereau, „Benedictinische Monatsschrift” XII, 1930; G.M. Suñol Dom Mocquereau, „Revista musicale catalana” XXVI, 1930; J.A. de Donostia A propos du nombre musical grégorien de Dom Mocquereau, Paryż 1930; M. Blanc L’enseignement musical de Solesmes et la prière chrétienne, Paryż 1953; P. Combe Histoire de la restauration du chant grégorien d’après des documents inédits, Solesmes 1969; H. Hucke Die Cheironomie und die Entstehung der Neumenschrift, „Die Musikforschung” XXXII, 1979; J. Claire Dom A. Mocquereau Cinquante ans après sa mort, „Etudes grégoriennes” XIX, 1980; W. Rudziński Dom A. Mocquereau jako teoretyk rytmu. W 50-tą rocznicę śmierci, „Muzyka”, Warszawa 1980 nr 3; J. Smits van Waesberghe Dom Guido von Arezzo, Dom A. Mocquereau, Dom Eugène Cardine und das Problem des authentischen Vortrags des gregorianischen Chorals, w: Ut mens concordet voci, ks. pam. E. Cardine, red. J.B. Göschl, St. Ottilien 1980; A. Vernooij Honderd jaar «Paléographie musicale», „Gregoriusblad” CXIII, 1989; K. Bergeron A Lifetime of Chant, w: Disciplining Music. Musicology and its Canons, red. K. Bergeron, Ph.V. Bohlman, Chicago 1992.