Mikołaj z Radomia

Mikołaj z Radomia, Mikołaj Radomski, polski kompozytor działający w 1. połowie XV w. prawdopodobnie w Krakowie, znany tylko z podpisów przy kilku kompozycjach: „N. de Radom”, „Nicolaus de Radom” i „Mycolay Radomsky”. Poszukiwania tożsamości kompozytora nie dały dotąd żadnych rezultatów. Wysuwane w literaturze (m.in. H. Musielak) hipotezy o identyczności Mikołaja z którąkolwiek z pojawiających się w źródłach osób tego imienia (np. „Nicolaus clavicembalista dominae reginae Poloniae” z 1422, „Nicolaus Geraldi de Radom”, który studiował w Krakowie, gdzie uzyskał stopień magistra, a w latach 1389–91 był wymieniany w aktach watykańskich jako duchowny urodzony w Radomiu i związany z diecezją krakowską, kilku Mikołajów z Radomia studiujących w Akademii Krakowskiej w latach 1420, 1426 i innych kilku podpisanych w rękopisach z 2. połowy XIV i 2. połowy XV w. z Biblioteki Jagiellońskiej oraz psałterzysta katedry wawelskiej w 1460) nie zostały dotąd potwierdzone. Kompozycje podpisane imieniem Mikołaja i dotąd niezidentyfikowane jako dzieła innych twórców są zanotowane czarną notacją menzuralną w dwóch polskich zbiorach muzyki wielogłosowej z ok. 1440: w rękopisie Biblioteki Świdzińskich, później Biblioteki Krasińskich sygn. 52, obecnie Biblioteka Narodowa sygn. III. 8054 i w rękopisie Biblioteki Załuskich, następnie Biblioteki Carskiej w Petersburgu sygnatura Lat. F. I. 378 i z kolei Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, potem Biblioteki Narodowej, zaginionym podczas II wojny światowej i znanym obecnie z kopii mikrofilmowej (niepełnej) oraz rękopiśmiennej transkrypcji dokonanej z oryginału przez M. Szczepańską i przechowywanej w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu; oba rękopisy opublikowano w „Antiquitates Musicae in Polonia” (t. 13 i 14). Oprócz utworów Mikołaja z Radomia zawierają one m.in. kompozycje J. Ciconii, A. Zacary da Teramo, Mikołaja z Ostroroga oraz dzieła anonimowe (w tym Cracovia civitas i Breve regnum w rkp. III. 8054).

Mikołaj z Radomia jest najwybitniejszym kompozytorem polskim XV w., a zarazem najstarszym znanym z imienia twórcą muzyki wielogłosowej w Polsce. Na podstawie zachowanych dzieł można sądzić, że był on muzykiem solidnie wykształconym i dobrze obeznanym z najnowszymi kierunkami ówczesnej muzyki europejskiej. Niezbyt obfita, ale utrzymana na wysokim poziomie twórczość Mikołaja nawiązuje przede wszystkim do muzyki włoskiej i francuskiej początku XV w. (por. styl utworów J. Ciconii, A. Zacary da Teramo), a także do nowoczesnych osiągnięć w zakresie techniki brzmieniowej szkoły burgundzkiej, reprezentowanej przez twórczość G. Dufaya (Magnificat). Typowy dla tego okresu jest także dobór form: części mszalne, magnificat, ballada. Ukształtowanie architektoniczne utworów Mikołaja jest uwarunkowane w głównych zarysach budową tekstu, o czym świadczy wieloodcinkowa budowa Magnificat i części ordinarium missae, które łączą się w pary na zasadzie pokrewieństwa melodycznego i stanowią wstępne formy cyklu mszalnego. Charakterystyczną 3-częściową budowę z powtórzeniem pierwszej części (aabc) wykazują dwie kompozycje wokalno-instrumentalne typu balladowego. Są to: utwór bez tekstu oraz Hystorigraphi aciem uważany często za kontrafakturę francuskiej ballady z uwagi na niezgodność łacińskiego tekstu z melodią. Tekst ten, będący panegirykiem na cześć rodziny królewskiej i narodzin królewicza Kazimierza, powstał w 1426 i jest zapewne dziełem Mikołaja z Błonia. Krótkie Alleluia stanowi swobodne przetworzenie rondeau Bon jour bon mois G. Dufaya; autorstwo Mikołaja z Radomia tego prostego opracowania jest kwestionowane (M. Majchrowski).

Budowa wewnętrzna wszystkich kompozycji opiera się na ogół na szeregowaniu różnych pod względem technicznym odcinków. Utwory Mikołaja z Radomia – zgodnie z powszechną wówczas praktyką – utrzymane są w fakturze 3-głosowej (discantus, tenor, contratenor), w dwóch częściach mszalnych pojawiają się fragmenty z dodatkowym discantus. Poza trzema częściami ordinarium missae, w których wszystkie głosy są tekstowane, pozostałe utwory mają tekst podpisany tylko pod discantus, co pozwala przypuszczać, że były przeznaczone do wykonania wokalno-instrumentalnego. Fragmenty sylabiczne przeplatają się z fragmentami, w których wszystkie głosy traktowane są melizmatycznie. Obok techniki nota contra notam i rozwiniętego kontrapunktu ozdobnego kompozytor wykorzystuje imitację, a niekiedy stosuje też zazębiające się krótkie motywy, synkopowanie i hoquetus. W utworach Mikołaja przeważa metrum trójdzielne (dwudzielne w utworze bez tekstu), czasem na przemian z fragmentami dwudzielnymi (Hystorigraphi aciem); oblicze tonalne kompozycji jest stosunkowo jednolite. W częściach mszalnych widać wpływy stylu pieśniowego początku XV w. z wyraźnie wyodrębnionym głosem najwyższym; dostrzegana niegdyś ich bliska zależność od dzieł A. Zacary da Teramo została zakwestionowana w nowszej literaturze (J. Miszke). W Magnificat melodia chorałowa parafrazowana jest w discantus a odcinki w kontrapunkcie swobodnym pojawiają się obok fragmentów utrzymanych w technice fauxbourdonowej, polegającej na zastosowaniu charakterystycznych pochodów współbrzmień sekstowych. Fragmenty te zaznaczone zostały poprzez trzykrotnie zamieszczoną w rękopisie uwagę „per bardunum”. Twórczość Mikołaja z Radomia stanowi pod względem techniki kompozytorskiej twórczą recepcję ówczesnej polifonii europejskiej i zajmuje szczególne miejsce w historii muzyki w Polsce XV w.

Literatura: S. Kętrzyński, H. Opieński Mikołaj z Radomia, „Kwartalnik Muzyczny” 1911 nr 1, 2; Z. Jachimecki Muzyka na dworze króla Władysława Jagiełły, Kraków 1915; M. Szczepańska Nowe źródło do historii muzyki średniowiecznej w Polsce, ks. pam. A. Chybińskiego, Kraków 1930; M. Szczepańska O utworach Mikołaja Radomskiego (z Radomia), „Polski Rocznik Muzykologiczny” II, 1936; Z. Jachimecki Zagadnienie beztekstowej kompozycji Mikołaja z Radomia z rękopisu nr 52 Biblioteki Krasińskich w Warszawie, w: Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności, t. 50 nr 7, Kraków 1949 (por. recenzja J.M. Chomińskiego „Kwartalnik Muzyczny” 1950 nr 29/30); M. Szczepańska Studia o utworach Mikołaja Radomskiego, „Kwartalnik Muzyczny” 1949 nr 25, 1950 nr 29/30; H. Musielak W poszukiwaniu materiałów do biografii Mikołaja z Radomia oraz W. Węgrzyn-Klisowska Kilka uwag o kształtowaniu frazy w twórczości mszalnej Mikołaja z Radomia, „Muzyka” 1973 nr 1; S. Dąbek Koncepcja formy i brzmienia. Magnificat Mikołaja z Radomia, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” XXXIV, 1987; M. Perz Il carattere internazionale delle opere di Mikołaj Radomski, „Musica Disciplina” XLI, 1987; M. Perz Kontrafaktury ballad w rękopisie Krasińskich nr 52 (PL-Wn 8054), „Muzyka” 1992 nr 4; M. Majchrowski Powiązanie „Alleluia” przypisywanego Mikołajowi Radomskiemu z chanson „Bon jour bon mois” Guillaume’a Dufaya, „Muzyka” 1994 nr 2; M. Perz Wokół Mikołaja Radomskiego z figlami błazna Bobika, w: Muzykolog wobec świadectw źródłowych i dokumentów, ks. pam. P. Poźniaka, red. Z. Fabiańska i in., Kraków 2009; M. Verstraete Die Ordinariumsvertonungen Mikołaj Radomskis, „TroJa. Jahrbuch für Renaissancemusik” XII, 2013, wyd. 2016; J. Miszke Kompozycje mszalne Mikołaja z Radomia w kontekście twórczości mszalnej Antonia Zacary da Teramo i Johannesa Ciconii, „Kwartalnik Młodych Muzykologów UJ” 2017 nr 1.