Mascagni, Pietro

Mascagni [maskʹańi] Pietro, *7 XII 1863 Livorno, †2 VIII 1945 Rzym, włoski kompozytor i dyrygent. Od 1876 uczył się kompozycji w Istituto musicale Cherubini w Livorno pod kierunkiem A. Soffrediniego, dyrektora i założyciela Instytutu. W 1877 przerwał naukę w gimnazjum poświęcając się wyłącznie muzyce. Pierwszy znaczący sukces przyniosła mu kantata In filanda wykonana w 1881 w rodzinnym mieście, nagrodzona także na Concorso dell’Esposizione w Mediolanie. W 1882 za namową A. Ponchiellego odbył podróż do Mediolanu, ówczesnej stolicy muzycznej Włoch, w celu nawiązania kontaktów w środowisku muzycznym i znalezienia wydawcy swoich kompozycji. W tym samym roku został przyjęty do konserwatorium w Mediolanie, gdzie studiował pod kierunkiem A. Ponchiellego i M. Saladina, znanego profesora kontrapunktu. Przyjaźnił się z Puccinim studiującym również w tymże konserwatorium. W 1885 przerwał studia na skutek nieporozumień z profesorami, z poczuciem niedocenienia swej osoby. Mascagni był niezadowolony z przedłużających się studiów i regulaminu konserwatorium, który uniemożliwiał mu publiczne wykonywanie własnych kompozycji bez zgody profesorów. W latach nauki Mascagniego w Livorno i Mediolanie powstała większość jego utworów instrumentalnych i religijnych. Po przerwaniu studiów podróżował po Włoszech z trupami operetkowymi w roli dyrygenta orkiestry. W 1886 porzucił trupę Maresca-Sconamiglio i osiedlił się w Cerignoli, gdzie pełnił funkcję dyrektora tamtejszego Società filarmonica. W 1889 jako jeden z 73 uczestników zdobył I nagrodę w zorganizowanym przez mediolańskiego wydawcę E. Sonzogna konkursie na 1-aktową operę. Nagrodzona opera Cavalleria rusticana, wystawiona w 1890 w Rzymie, odniosła niebywały sukces i stała się jedną z najczęściej wystawianych oper w teatrach europejskich; następna opera, L’amico Fritz, ugruntowała pozycję kompozytora. Mascagni podjął stałą współpracę z wydawnictwem Sonzogna. W następnych latach odbywał liczne podróże zagraniczne, z wielkim powodzeniem dyrygował swoimi operami w Wiedniu, Paryżu i Londynie. W latach 1895–1902 był dyrektorem Liceo musicale Rossini w Pesaro. Po długiej nieobecności spowodowanej nieudanym tournée po Stanach Zjednoczonych został zmuszony do porzucenia tego stanowiska. W 1904 zamieszkał w Rzymie, gdzie zajmował się m.in. organizowaniem spektakli teatralnych. W latach 1909–10 był dyrektorem artystycznym Teatro Costanzi, od 1922 członkiem Accademia di S. Cecilia. Od 1929 był członkiem Accademia d’Italia, a następnie jej wiceprezesem. W 1940 z okazji 50-lecia wystawienia Cavalleria rusticana dyrygował tą operą w ważniejszych teatrach włoskich. Ostatnie lata życia spędził w cieniu sławy, niedoceniony i zapomniany.

Mascagni wraz z G. Puccinim, R. Leoncavallem, U. Giordanem i F. Cileą należał do grupy kompozytorów Giovane Scuola Italiana (tzw. szkoła młodowłoska), która nadała nowy kierunek operze włoskiej. Jego Cavalleria rusticana (1890), uważana za pierwszą operę werystyczną, posłużyła jako model dla wielu kompozytorów oper w owych czasach. Zakorzeniona w tradycjach opery włoskiej była równocześnie pod wieloma względami operą nową. Libretto oparte na udramatyzowanej noweli G. Vergi, głównego przedstawiciela weryzmu, odpowiadało nowym gustom publiczności, poszukującej w sztuce odzwierciedlenia rzeczywistości. Ale do powodzenia opery przyczynił się nie tylko temat libretta. Niewątpliwą nowością formalną była jej jednoaktowość oraz wprowadzenie do Preludium Siciliany, serenady Turiddu przenoszącej słuchacza w środowisko sycylijskie. Ogólne uproszczenie środków teatralnych i muzycznych pozwoliło Mascagniemu osiągnąć maksymalną koncentrację dramatyczną. Cavalleria rusticana ma nieskomplikowaną, ale poruszającą treść, a zarazem cechuje ją zwięzłość i bogactwo melodii, które w sugestywny sposób oddają atmosferę włoskiego Południa. Mascagni nie wprowadził zmiany scen, a balety zastąpił chórem z procesją wielkanocną. Dużą ekspresyjność uzyskał poprzez różnego rodzaju kontrasty (np. idylliczny chór Gli aranci olezzano i majestatyczny chór w kościele Regina coeli przeciwstawione są formie plebejskiej śpiewki), nakładanie się scen (np. pieśń Alfia nakłada się na wzburzony dialog Santuzzy i matki Turiddu) i stosowanie deklamacji w momentach przemocy (np. słynne parlato z końcowego obrazu). Orkiestrze poza funkcją kolorystyczną powierzył rolę komentarza lirycznego (np. słynne Intermezzo, wykonywane często jako samodzielny utwór, czy też ostatnia scena spotkania Turiddu z matką). Prowadzenie głosów solowych w unisonie z orkiestrą, szczególnie z instrumentami smyczkowymi, daje niezwykły efekt dramatyczny. Cavalleria rusticana jest rezultatem ogromnej pracy artysty, który w wygraniu konkursu pokładał ostatnie nadzieje na wymarzoną sławę i polepszenie warunków życia swojej rodziny. Publiczność włoska w osobie Mascagniego odkryła nowego geniusza opery i oczekiwała od niego kolejnych rewelacji.

Po skomponowaniu dzieła o tematyce werystycznej zetknął się Mascagni z romansami E. Erckmanna i A. Chatriana, które zainspirowały go do stworzenia idyllicznych oper L’amico Fritz (1891) i I Rantzau (1892). L’amico Fritz, pełna ludowej prostoty i świeżości, znakomita pod względem faktury, zdobyła duże uznanie publiczności. W 1895 na scenie La Scali zobaczył Mascagni swoją ulubioną operę Guglielmo Ratcliff. Pracę nad nią rozpoczął jeszcze w okresie młodzieńczym, urzeczony dziełem Heinego, z zamiarem skomponowania wielkiego dramatu muzycznego. Wybór takiego tematu był przejawem epigonizmu Mascagniego, natomiast samo dzieło – nieudaną próbą skomponowania muzyki nie wg libretta, lecz dramatu teatralnego. Wyraźne są w nim wpływy stylistyki Verdiego, który był dla Mascagniego niedościgłym wzorem. Ponadto wystawił następną operę werystyczną Silvano (1895) oraz Zanetto (1896). Ta ostatnia nawiązywała do tematyki średniowiecznej i renesansowej, do której powrócił w operach Isabeau i Parisina. Po latach powodzenia nastąpił okres głębokiego kryzysu w twórczości kompozytora. Funkcja dyrektora liceum w Pesaro, początkowo satysfakcjonująca Mascagniego, z czasem stała się zbyt obciążająca.

Nierozważnym krokiem okazało się równoczesne realizowanie kontraktu z Ricordim na operę Iris i z Sonzognem na operę Le maschere. Ta sytuacja spowodowała konflikty Mascagniego z wydawcami i z librecistą L. Illiką, spotęgowała nieufność kompozytora wobec środowiska muzycznego. Obie opery nie odniosły sukcesu. Iris (1898) była dla Mascagniego nowym doświadczeniem ze względu na egzotyczny temat oraz niezwykłe sytuacje sceniczne, jak np. „teatr w teatrze” w I akcie. Opera zawiera ciekawe partie, wśród nich introdukcję symfoniczno-chóralną i słynny Inno al Sole; ponadto w znakomity sposób ukazał Mascagni psychikę bohaterki. Egzotyzm przejawia się w stosowaniu modalizmów i oryginalnych japońskich instrumentów. Poprzedzone wielką kampanią reklamową wystawienie Le maschere (1901) okazało się fiaskiem mimo nowatorskiej próby przywrócenia przez Mascagniego świetnych tradycji commedia dell’arte. Po długim milczeniu przerwanym tylko operą Amica powstała Isabeau (1911), a następnie, w efekcie współpracy z G. d’Annunziem, opera Parisina (1913). Pozostając pod silnym wpływem poety Mascagni stworzył dzieło o ogromnych rozmiarach. Po pierwszym nieudanym wystawieniu dokonał znacznych skrótów i zrezygnował z dużej części IV aktu, co zdecydowanie naruszyło charakter całości. Mimo tych ograniczeń Parisina ze względu na świetną orkiestrację, dużą ekspresję oraz bogatą inwencję melodyczną należy do jego najlepiej opracowanych i dojrzałych oper.

Twórczość Mascagniego przypada na lata kryzysu opery we Włoszech. Każda jego opera była próbą nawiązania kontaktu z publicznością i przełamania istniejącego kryzysu. W tym celu poszukiwał nowych form wyrazu, w każdej operze zmieniał gatunek, wprowadzał ciekawe rozwiązania w zakresie harmoniki oraz instrumentacji. Jednak słaby zmysł teatralny Mascagniego w doborze wielu librett, brak spójności i równowagi w stosowaniu środków teatralnych i muzycznych oraz niedostatki warsztatu kompozytorskiego ograniczały jego możliwości twórcze. Dominującą cechą sztuki operowej Mascagniego jest pełen pasji i żarliwości śpiew, często stroficzny, o proweniencji ludowej oraz bardzo rozbudowanej linii melodycznej. Na ocenie twórczości Mascagniego zaważyła krytyka działalności kompozytorów skupionych w Giovane Scuola Italiana oraz jego poparcie dla polityki faszystowskiej. W ogólnej świadomości pozostaje kompozytorem jednej, wspaniałej opery Cavalleria rusticana. Dopiero uroczystości związane z 40-leciem śmierci Mascagniego i 100-leciem wystawienia Cavalleria rusticana stały się okazją do ponownego zainteresowania postacią i dorobkiem kompozytora.

Literatura: S. De Cario, Mascagni parla, Rzym 1945; Pietro Mascagni, contributi alla conoscenza della sua opera nel 1. centenario della nascita, Livorno 1963; Pietro Mascagni, red. M. Morini, Mediolan 1964; The Autobiography of Pietro Mascagni, red. oraz przekł. D. Stivender, Nowy Jork 1975; N. Benvenuti, Pietro Mascagni nella vita e nell’arte, Livorno 1983; C. Casini, F. Cella, F. Nicolodi, G. Salvetti, Mascagni, Mediolan 1984; A. Santini, Mascagni viva e abbasso, Livorno 1985; R. Iovino, Mascagni, l’avventuroso dell’opera, Mediolan 1987; G. Ghirardini, Invito all’ascolto di Mascagni, Mediolan 1988; C. Orselli, Mascagni, Siena 1990; Atti dei Convegni di Studi su Pietro Mascagni, Mediolan: Studi su Pietro Mascagni. Atti del 1. convegno, Livorno 1985, wyd. 1987, Mascagni e l’Iris fra simbolismo e floreale. Atti del 2. convegno, Livorno 1988, wyd. 1989, „Il piccolo Marat”. Storia e rivoluzione nel melodramma verista. Atti del 3. convegno, Livorno 1989, wyd. 1990, „Cavalleria rusticana” 1890–1990. Cento anni di un capolavoro. „L’amico Fritz”. Atti del 4. convegno, Livorno 1991, wyd. 1994; Pietro Mascagni, Epistolario, t. 1: 1880–1913, wyd. M. Morini, R. Iovino, A. Paloscia, Lukka 1996.