Marchetto da Padova

Marchetto da Padova [~kƐtto da p’a~], Marchettus, Marcus, de Padua, 1. poł. XIV w., włoski teoretyk muzyki. Przypuszczenia, że był zakonnikiem, że jako muzyk pozostawał na służbie królów Neapolu Karola II (1289–1309) i Roberta (1309–43) i był wykładowcą na uniwersytecie w Padwie, nie są potwierdzone. Do 1308 przebywał w Padwie, gdzie 1305–07 działał w katedrze jako maestro di canto, a następnie w Cesenie i Weronie, gdzie powstały jego główne dzieła teoretyczne.

Oba główne traktaty Marchettiego: Lucidarium i Pomerium stanowią wyczerpujące i systematycznie ujęte kompendia wiedzy o muzyce we Włoszech w XIV w. Powstały one zapewne jako rezultat jego działalności dydaktycznej i wywarły duży wpływ na późniejszą teorię muzyki. Lucidarium – dedykowane Rayneriusowi da Orvieto (de Urbeveteri), generalnemu wikariuszowi Romanii (1217–18) – jest typowym traktatem kompilacyjnym, zawierającym w 16 krótkich rozdziałach podstawowe wiadomości o muzyce, które dotyczą definicji, pochodzenia i klasyfikacji muzyki oraz nauki o 8 tonach kościelnych, i uwidaczniają bezpośrednie powiązania z nauką późnoantyczną i średniowieczną. Bardziej oryginalne jest omówienie interwałów i konsonansów, a zwłaszcza podziału całego tonu. Marchetto nie stosował obliczeń matematycznych i ustalania liczbowych proporcji interwałów, ale – w odróżnieniu od dotychczasowych ujęć – dzielił cały ton na 5 równych części zwanych diesis. Z ich połączenia powstają: półton enharmoniczny (2 dieses), półton diatoniczny (3 dieses) i półton chromatyczny (4 dieses). Na cały ton składa się więc albo półton enharmoniczny i diatoniczny, albo półton chromatyczny i diesis. Wśród konsonansów Marchetto wymienia kwartę, a tercję i sekstę zalicza do dysonansów.

Większą oryginalnością odznacza się Pomerium, dedykowane Robertowi, królowi Sycylii. Traktat poświęcony jest muzyce mensuralnej i zawiera omówienie znaków nutowych i pauz wraz z oznaczeniami pomocniczymi, używanymi w połączeniu z nutami, przy czym kształt nut uwidacznia ich wartość czasową. Marchetto przyjmuje praktyczne możliwości podziału brevis na 2–12 równych części: w tempus perfectum na 3 semibreves maiores (prima divisio, z możliwością podpodziału na 9 semibreves minores), 6 semibreves minores (secunda divisio) i 12 semibreves minimae (tertia divisio); w tempus imperfectum na 2 semibreves maiores (prima divisio), 4 semibreves minores (secunda divisio) i 6 semibreves minimae in primo gradu (tertia divisio) lub 8 semibreves minimae in secundo gradu (quarta divisio). Zasady tego podziału wraz z kreskami (punktami) dzielącymi melodię na wartości brevis stanowią podstawową cechę włoskiej notacji wczesnego XIV w.; Marchetto opisuje też discantas, zasady budowy ligatur oraz wzbogacony przez siebie system 9 modi rytmicznych. Ostatni z traktatów Marchettiego, Brevis compilatio, jest zwięzłym streszczeniem zawartej w Pomerium nauki o tempus perfectum i imperfectum, podziałach brevis i o ligaturach.

Traktaty Marchettiego, bogato ilustrowane przykładami muzycznymi, zyskały w późnym średniowieczu dużą popularność. Były często kopiowane, licznie cytowane i komentowane w pismach późniejszych teoretyków (m.in. Petrusa de Amalfia, Prosdocimusa de Beldemandis, Johannesa Gallicusa, Franchina Gaffuriusa i Giovanniego del Lago). Marchetto wspomina, że w dostosowaniu całego materiału zawartego w Lucidarium i Pomerium do metod nauki scholastycznej pomagał mu dominikanin Syphans da Ferrara. W dzisiejszej nauce wysoko ocenia się historyczne znaczenie Marchettiego jako jednego z głównych przedstawicieli włoskiej teorii mensuralnej, chociaż przyznaje się, że – w porównaniu ze współczesnym mu czołowym reprezentantem francuskiej ars nova, Ph. de Vitry – jego teoria ma charakter wybitnie zachowawczy.

Trudno jest ustalić dokładnie czas powstania kompozycji przypisywanych Marchettiemu. Przypuszcza się, że motet Ave regina celorum, zawierający w duplum akrostych Marcum Paduanum, skomponowany został z okazji poświęcenia kaplicy Scrovegnich w katedrze w Padwie 25 III 1305. Z katedrą tą zapewne związana była także zachowana fragmentarycznie muzyka do widowisk religijnych. Przypuszczalnie w późniejszym czasie powstał motet Ave corpus sanctum ku czci św. Stefana; w tekście tego utworu wspomniany jest Francesco Dandolo, doża Wenecji (1329–39). Zarówno ten utwór, jak również motet Cetus inseraphici, zapisano w źródle nutami i specjalnymi oznaczeniami, typowymi dla systemu notacji omówionego przez Marchettiego w traktatach teoretycznych.

Literatura: R. Baralli, L. Torri Il „Trattato” di Prosdocimo de Beldemandi contro in „Lucidario” di Marchetto di Padova, „Rivista Musicale Italiana” XX, 1913; O. Strunk Intomo a Marchetto da Padova, „La Rassegna Musicale Italiana” XX, 1950; N. Pirotta Marchetto de Padua and the Italian Ars Nova, „Musica Disciplina” IX, 1955; G. Vecchi Su la composizione del „Pomerium” di Marchetto da Padova e la „Brevis compilatio”, „Quadrivium” I, 1956; M.L. Martinez Die Musik des frühen Trecento, Tutzing 1963; R. Monterosso Un compendia inedito de „Lucidarium ” di Marchetto da Padova, «Studi medievali» VII, 1966; F.A. Gallo Da un codice italiano di mottetti del primo trecento oraz G. Vecchi Primo annuncio del sistema proporzionale di Marchetto in un passo del „Lucidarium”, „Quadrivium” IX, 1968; M.L. Martinez-Göllner Marchetto of Padua and Chromaticism, w: L’ars nova italiana del trecento, Certaldo 1969; G. Vecchi Anonimi „Rubricae breves”, „Quadrivium” X, 1969; F.A. Gallo Marchetto in Padua und die „franco-venetische” Musik des frühen Trecento, „Archiv für Musikwissenschaft” XXXI, 1974; J.W. Herlinger Marchettos Division of the Whole Tone, „Journal of the American Musicological Society” XXXIV, 1981; J.W Herlinger Fractional Divisions of the Whole Tone, „Music Theory Spectrum” III, 1981; G. Massera Suggestioni teoretiche nel „Lucidarium” di Marchetto da Padova, w ks. pam. A. Seaya, red. M.D. Grace, Colorado Springs 1982; F.A. Gallo Die Notationslehre im 14. und 15. Jahrhundert, w: Die mittelalterliche Lehre von der Mehrstimmigkeit, red. H.H. Eggebrecht, Darmstadt 1984; H. Hüschen Kritik und Polemik in der Musiktheorie des 15. Jahrhunderts, w ks. pam. A. Forcherta, red. G. Allroggen i D. Altenburg, Kassel 1986; K. Berger Musica ficta. Theories of Accidental Inflections in Vocal Polyphony from Marchetto da Padova to Gioseffo Zarlino, Cambridge 1987; J. Rahn Marchetto’s Theory of Commixture and Interruptions, „Music Theory Spectrum” IX, 1987; E.M. Beck Marchetto Da Padova and Giotto’s Scrovegni Chapel Frescoes, „Early Music” XXVII, 1999.