Luzzaschi, Luzzasco

Luzzaschi [luccˊaski] Luzzasco, *1545 (?) Ferrara, †10 IX 1607 Ferrara, włoski kompozytor, organista, klawesynista i pedagog. W młodości był uczniem C. de Rore. W 1561 został śpiewakiem, a w 1564 pierwszym organistą na dworze Alfonsa II d’Este w Ferrarze. Od ok. 1570 opiekował się zespołem concerto delle donne, zwłaszcza też musica secreta, który po 1580 szeroko rozsławił dwór ferraryjski. Luzzaschi dostarczał zespołowi repertuaru, przygotowywał go do występów i towarzyszył mu na klawesynie. Po śmierci Alfonsa II i przeniesieniu dworu do Modeny (1597) Luzzaschi pozostał w Ferrarze. Być może wówczas był organistą katedry; utrzymywał kontakt z zarządzającym miastem kardynałem P. Aldobrandinim a między 1599 i 1601 – z działającym w Mediolanie kardynałem F. Boromeuszem, któremu przesyłał swe kompozycje. Luzzaschi wykształcił wielu wirtuozów grających na instrumentach klawiszowych; najwybitniejszym z nich był G. Frescobaldi.

Luzzaschi uważany jest za jednego z najwybitniejszych kompozytorów, którzy przyczynili się do przełomu stylistycznego w muzyce pod koniec XVI w. Dotyczy to zarówno kształtowania praktyki wykonawczej, jak przemian strukturalnych w komponowaniu. Świadectwem tych osiągnięć, polegających m.in. na specyficznym ozdabianiu linii melodycznych i wprowadzaniu oryginalnych współbrzmień, są pochwały jego wirtuozerii, które wypowiadali E. Bottrigari, A. Banchieri, P. Cerone, G. Diruta czy V. Galilei; powszechny podziw towarzyszył też przygotowywanym przez niego występom zespołu concerto delle donne. Muzyka instrumentalna Luzzaschiego prawie w całości zaginęła (wiadomo o 2 drukowanych księgach ricercarów 4-głosowych i o muzyce do balletti wykonywanych na dworze), natomiast przykłady dyminucji wokalnych zachowały się w madrygałach na 1, 2 i 3 soprany. Są to pseudomonodie, w których z 4-głosu zapisanego w klawiszowym akompaniamencie zostały wyodrębnione i ozdobione poszczególne głosy. W 1601 utwory takie nie były już czymś niezwykłym, prawdopodobnie jednak powstały ok. 20 lat wcześniej i właśnie jako nowatorskie nie były publikowane na życzenie księcia. Madrygały 5-głosowe Luzzaschiego też wykazują cechy nowatorskie. Znamienny jest dobór tekstów. Kompozytor tylko wyjątkowo sięgał po większe formy literackie (sonet, strambotto, oda) uznanych poetów poprzednich pokoleń. Zazwyczaj opracowywał krótsze i swobodniejsze, typowo madrygałowe wiersze awangardowe, w których krótkie sformułowania i obrazy zestawiane są na zasadzie opozycji. Wpłynęło to na kształt linii melodycznej, złożonych z krótkich, kalejdoskopowo zestawianych fraz, oddzielonych od siebie pauzą lub skokiem, i daje efekt nieciągłości. Odcinki wielogłosu bywają powtórzone (wraz z tekstem) w innej tonacji i wariacyjnie opracowane na zasadzie kontrapunktu podwójnego; przedzielone są często generalnymi pauzami, przy czym osłabianie kadencji (przez redukcję ilości głosów i zabiegi harmoniczne) wywołuje w tych miejscach silne poczucie konieczności kontynuacji. O innej ważnej przemianie koncepcji kompozytorskiej świadczy nieobecność w niektórych głosach imitowanego materiału oraz fragmentów tekstu.

Madrygały Luzzaschiego wywarły znaczący wpływ na twórczość przebywającego w Ferrarze ok. 1594–96 C. Gesualda da Venosa (jego Da le odorate spoglie jest wręcz naśladownictwem utworu Luzzaschiego do tegoż tekstu); z kolei prawdopodobnie za przyczyną Gesualda zwiększa się w madrygałach Luzzaschiego (zwłaszcza od księgi 5 – 1595!) udział niezwykłych skoków i chromatyki w liniach melodycznych i dysonansowych współbrzmień. Obfitość chromatyki nie jest jednak charakterystyczna dla jego twórczości (oba madrygały wydane przez A. Einsteina nie są w tym względzie typowe). Luzzaschi był świadomy przemian stylistycznych, do których się przyczyniał. Jego wstęp dedykacyjny do księgi 6 jest manifestem estetyki późnego madrygału; sformułował w nim założenia seconda pratica (nie używając jeszcze tego określenia) 9 lat przed C. Monteverdim.

Literatura: A. Bertolotti Artisti bolognesi, ferraresi ed alcuni altri del già Stato pontifico in Roma, Bolonia 1885; A. Solerti Ferrara e la corte estense nella seconda metà del secolo decimosesto, Castello 1891, 2. wyd. 1900; O. Kinkeldey Luzzasco Luzzaschi’s Solo-Madrigale mit Klavierbegleitung, „Sammelbände der Internationalen Musikgesellschaft” IX 1907/8; J.A.F. Orbaan Notizie inedite su Luzzasco Luzzaschi, „Bollettino bibliografico musicale” IV, 1929; J. Racek Les madrigaux à voix seule de Luzzasco Luzzaschi, „La Revue Musicale” XIII, 1932; A. Einstein The Italian Madrigal, 3 t., Princeton 1949, przedr. 1971 (w t. 3 madrygał z ks. 6); E. Strainchamps Luzzasco Luzzaschi and his Five-Part Madrigals, dysertacja, Columbia University, 1960 (zawiera transkr.); A. Spiro The Five-Part Madrigals of Luzzasco Luzzaschi, dysertacja, Boston University, 1961 (zawiera transkr.); A. Newcomb Carlo Gesualdo and a Musical Correspondence of 1594, „Musical Quarterly” LIV, 1968; A. Newcomb Il modo di far la fantasia. An Appreciation of Luzzaschi’s Instrumental Style, „Early Music” VII, 1979; A. Newcomb The Madrigal at Ferrara 1579–1597, 2 t., Princeton 1980 (w t. 2 pięć utworów 5-głosowych); J. Ladewig Luzzaschi as Frescobaldi’s Teacher: A Little-Known Ricercare, „Studi musicali” X 1981; E. Durante i A.Martellotti Tasso, Luzzaschi e il Principe di Venosa, w: Tasso, la musica, I musicisti, red. M.A. Balsano i T. Walker, Florencja 1988; M. Fromson A Conjunction of Rhetoric and Music: Structural Modelling in the Italian Counter-Reformation Motet, „Journal of the Royal Musical Association” CXVII, 1992; Z.M. Szweykowski Między kunsztem a ekspresją, cz. 2: Rzym, Kraków 1994; S. Döhring Concerto delle Dame: Die Madrigale Luzzaschis am Hof von Ferrara, w: Traditionen–Neuansätze: Für Anna Amalie Abert (1906–1996), red. H. Schneider, Tutzing 1997; D. Borghi Affetti, intenzioni e colori cangianti. I ricercari di Luzzasco Luzzasci, maestro di color che sanno, w: Arte organaria e organistica V, 1998; P. Fabbri I teatri di Ferrara, Lucca 2003; C. Toscani Carlo Gesualdo e la corte di Ferrara, w: Florilegium musicae. Studi in onore di Carolyn Gianturco, t. 2, red. P. Radicchi i M. Burden, Piza 2004; S. Klotz Wie klang der Frühling um 1600?: Madrigale von Monteverdi, Luzzaschi und Sigismondo d’India im mentalitäts-geschichtlichen Vergleich, w: „Vanitatis fuga, aeternitatis amor”. Wolfgang Witzenmann zum 65. Geburtstag, red. S. Ehrmann-Herfort i M. Engelhardt, Laaber 2005; F. Tasini Le virtú del maestro: Luzzasco Luzzaschi e la lunga tradizione didattico-compositiva del Ricercare, „Arte organaria e organistica” XIV, 2007; M. Padovan Il Ballo della duchessa: Margherita Gonzaga, coreografa e ballerina (1579–1597), w: Le Lombarde in musica, Rzym 2008; A. Newcomb Luzzaschi’s settings of Dante’s Quivi sospiri, pianti ed alti guai, „Early Music History” XXVIII, 2009; A. Newcomb The Ballata and the „Free” Madrigal in the Second Half of the Sixteenth Century, „Journal of the American Musicological Society” LXIII, 2010; G. Watkins The Gesualdo Hex: Music, Myth, and Memory, Nowy Jork 2010; M. Bizzarini Orsina Cavaletta, musa occulta del madrigale ferrarese, „Il saggiatore musicale” XXVIII, 2021; J. Turci-Escobar An Intervallic Approach to Sixteenth-Century Chromaticism, „Journal of Music Theory” LXV, 2022.