Locatelli, Pietro

Locatelli [loka~] Pietro Antonio, *3 IX 1695 Bergamo, †30 III 1764 Amsterdam, włoski skrzypek i kompozytor. Jako chłopiec był skrzypkiem w orkiestrze kościoła S. Maria Maggiore w Bergamo. W 1 X 1711 otrzymał urlop na kontynuowanie nauki muzycznej w Rzymie. Tradycyjnie przyjmuje się, iż mógł być uczniem A. Corellego i G. Valentiniego. Zarówno ten okres życia Locatelliego, jak i lata 1719–21, są słabo udokumentowane. W latach 1717–23 Locatelli był sporadycznie angażowany jako skrzypek do kapeli w kościele S. Lorenzo w Rzymie. W latach 1721–29 odbywał wiele podróży koncertowych, m.in. do Holandii (w Amsterdamie wyd. 1721 12 Concerti grossi op. 1), Niemiec, Francji, Anglii, Włoch i Hiszpanii. W 1725 grał w Mantui, gdzie ówczesny gubernator, ks. Filip, nadał mu tytuł virtuoso da camera; w tym samym roku odniósł duży sukces w Wenecji. W 1727 koncertował na dworze bawarskim. W 1728 był w Berlinie, gdzie grał dla króla Prus, Fryderyka Wilhelma I; w XII tegoż roku koncertował w Kassel z J.M. Leclairem (starszym). W 1729 osiadł w Amsterdamie, gdzie prowadził amatorską orkiestrę i udzielał lekcji gry na skrzypcach. Wśród jego uczniów wymienia się A. Lorenzitiego i J.M. Leclaira (starszego). Przyjaźnił się z wydawcą M.Ch.Le Cène’em, był jego doradcą w sprawach muzycznych oraz współpracował przy wydawaniu własnych kompozycji. W 1731 otrzymał przywilej na drukowane publikowanie i sprzedaż swoich dzieł na terenie Holandii na okres 15 lat, w 1747 przedłużony na dalsze 15 lat. Współpracował również z innymi wydawcami w Amsterdamie przy edycjach dzieł m.in. G.B. Martiniego, G. Tartiniego, C. Tessariniego, A. Vivaldiego i J.M. Leclaira. Locatelli był człowiekiem o dużej kulturze i szerokich zainteresowaniach; pozostawił kolekcję instrumentów muzycznych i dzieł sztuki oraz bogatą bibliotekę.

Locatelli był za życia ceniony jako wirtuoz. Opisy jego gry podają m.in. Ch. Avison, Ch. H. Blainville, Ch. Burney, J.J. Quantz. Podkreślano jego szczególną sprawność techniczną lewej ręki, związaną ze specyficzną jej budową – długie i wyjątkowo giętkie palce pozwalały mu na grę w bardzo wysokich pozycjach (do 14) oraz umożliwiały wykonywanie trudnych dwudźwięków. Grę Locatelli cechował ponadto mocny dźwięk, śpiewność melodii oraz brawura w posługiwaniu się smyczkiem. Grał na doskonałych instrumentach, m.in. posiadał skrzypce braci Amatich oraz J. Steinera datowane na 1667.

Twórczość Locatellego obejmuje jedynie dzieła instrumentalne. W swoich concerti grossi i sonatach wzorował się głównie na utworach A. Corellego, ale kładł w nich większy nacisk na popis skrzypka-solisty (szczególnie w koncertach solowych). Jako znakomity skrzypek potrafił doskonale wykorzystać możliwości techniczno-brzmieniowe instrumentów, a jednocześnie stawiał wykonawcom duże wymagania. Stosował grę w bardzo wysokich pozycjach, trudne skoki interwałowe, chwyty podwójne i akordowe, biegniki dwudźwięk., arpeggia, długie pochody staccata i efektowne bariolaże, dzięki czemu przyczynił się do znacznego rozwoju techniki skrzypcowej. Wykorzystywał pełną skalę skrzypiec, łącznie z niskimi strunami.

Concerti grossi op. 1 to 8 koncertów da chiesa i 4 da camera, najbardziej zbliżonych do stylu koncertowego A. Corellego. Nowością jest wprowadzenie do grupy concertino altówki (w koncercie nr 8 nawet dwóch). Koncert nr 8 – F-dur to popularny w XVIII w. koncert bożonarodzeniowy, zakończony pastorale. Koncerty solowe z op. 3 są utworami 3-częściowymi z rozpisanymi w zakończeniach skrajnych części kadencjami wirtuozowskimi (kaprysami), opatrzonymi uwagą ad libitum. Wirtuozowskie kaprysy długością dorównują rozmiarom częściom głównych, co powoduje zaburzenie logiki muzycznego rozwoju, są to bowiem etiudy techniczno-wirtuozowskie o wysokim stopniu trudności. Znał je i wysoko cenił N. Paganini i, jak się zdaje, stały się one wzorem dla jego kaprysów z op. 1. W koncertach op. 3 wzrasta również znaczenie orkiestry, zwłaszcza w rozbudowanych wstępnych ritornelach. Locatelli stosował dla niektórych koncertów tytuły quasi-programowe, np. koncert nr 12 został zatytułowany Il laberinto armonico facilis aditus, difficilis exitus. Op. 4 zawiera 6 Introduttioni teatrali w formie sinfonii weneckich oraz 6 concerti grossi, w których concertino tworzy kwartet smyczkowy. Z op. 7 pochodzi koncert Il pianto d’Arianna, składający się z 9 krótkich części. Recytatywny styl tego utworu wykazuje podobieństwo do koncertów F. Bonportiego. Jest to jeden z utworów Locatelliego należący do nurtu muzyki programowej.

Sonaty fletowe z op. 2 to typowe sonaty da chiesa i da camera. Dominuje w nich 3-częściowy układ formalny, a poszczególne części mają zwykle budowę 2-członową. Op. 5 obejmuje 6 sonat triowych z wymiennymi partiami skrzypiec i fletu. Ukoronowaniem twórczości sonatowej Locatelliego jest 12 sonat skrzypcowych z op. 6. Są to utwory ujednolicone tonalnie w obrębie cyklu, przeważa 3-częściowy układ formalny: część liryczna w tempie wolnym 2-członowa, część szybka w stylu kontrapunktowa 2-członowa i część finałowa – temat z wariacjami. Op. 8 zawiera sonaty solowe i triowe, stylistycznie najbardziej odbiegające od dzieł A. Corellego, pod względem formalno-technicznym zbliżające się do sonat wczesnoklasycznych.

Literatura: D.F. Scheurleer De in Nederland uitgegeven werken van P. Locatelli, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” IX, 1921; C. Vanbianchi Un celebre violinista bergamasco precursore di N. Paganini. Lettere e documenti inediti, Bergamo 1921; J. Berg Locatelli da Bergamo, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” X, 1922; A. Koole Leven en werken van P.A. Locatelli da Bergamo, Amsterdam 1949, zrewid. 2. wyd. 1970; W.C. Gates Locatelli’s Concerti grossi. Some Practices in Late Baroque Orchestration, „Journal of the American Musicological Society” IX, 1956; B. Beccherini Bibliografia delle opere di P.A. Locatelli w Musicisti lombardi ed emiliani, «Chigiana» XV, Siena 1958; J. de Carpentier P. Locatelli, musicien te Amsterdam, Amsterdam 1964; A. Koole P.A. Locatelli, «Chigiana» XXI, Florencja 1964; A. Dunning i A. Koole P.A. Locatelli. Neuwe bijdragen tot de kennis van zijn leven en werken, „Tijdschrift van de Vereniging voor Nederlandse Muzieksechiedenis” XX, 1964; A. Koole P.A. Locatelli, Bergamo 1969 (zawiera pełny wykaz dzieł); A. Meli Gli esordi in patria di P.A. Locatelli, Bergamo 1971; B.G. Jackson Some Suggestions for the Performance of Grouped Staccato Bowings in the Music of Locatelli, „Consort” XXIX, 1973; J. Luce The Virtuosity and Unique Role of the Capriccios for Solo Violin in P. Locatelli’s L’arte del Violino, dysertacja, University of Michigan, 1975.