Janiewicz, Feliks

Janiewicz, Yaniewicz, Feliks, *1762 Wilno, †21 V 1848 Edynburg, polski skrzypek, dyrygent, kompozytor, nauczyciel muzyki, organizator życia muzycznego. Wysoki poziom gry na skrzypcach osiągnął Janiewicz już we wczesnej młodości. Ok. 1778 przeniósł się do Warszawy, a ok. 1785 przebywał w Wiedniu, gdzie koncertował i miał jakoby pobierać krótko lekcje kompozycji u Haydna. Jako protegowany hrabiego Jerzego Wielhorskiego w latach 1785–87 przebywał we Włoszech, towarzysząc księżnej Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej, występując na koncertach dworskich i publicznych w Neapolu i Rzymie (1786). Od końca 1787 przebywał w Paryżu. Występował tu na Concerts Spirituel 25 XII 1787 oraz 9, 18, 21, 24 i 28 III 1788 i otrzymał protekcję księżnej Orleanu. W 1790 ponownie wystąpił w kilku miastach włoskich. W 1792 na zaproszenie J.P. Salomona Janiewicz przybył do Wielkiej Brytanii. Po raz pierwszy publicznie wystąpił w Londynie 9 II 1792 na benefisie V. Jíroveca pod dyrekcją Salomona. W sezonie 1792 występował jako główny skrzypek-solista na koncertach subskrypcyjnych Salomona w Hanover Square Room; w następnym sezonie, kiedy jego miejsce zajął G.B. Viotti, Janiewicz występował na koncertach oratoryjnych w King’s Theatre Haymarket; na koncertach Salomona pojawił się ponownie w 1796. Oprócz występów na regularnych koncertach brał udział w wielu benefisach czołowych muzyków (m.in. J. Haydna 3 V 1792). Od początku swego pobytu w Anglii Janiewicz odbywał wiele podróży jako koncertujący skrzypek i kierownik orkiestry, m.in. w latach 1792–93 występował w Bath, w 1796, 1797 i 1799 w Irlandii, od ok. 1788 regularnie występował w Manchesterze i Liverpoolu, a w 1803 po raz pierwszy w Edynburgu. 12 X 1799 ożenił się z Elizą Breeze (†27 V 1862) i zamieszkał w Liverpoolu, gdzie ok. 1800 założył sklep z nutami i instrumentami muzycznymi, prowadząc również w niewielkim zakresie działalność wydawniczą. Ok. 1810–13 jego wspólnikiem był J. Green, a od ok. 1816 W.D.G. Weiss, który przejął interes po rezygnacji ok. 1829. W Liverpoolu Janiewicz prowadził aktywną działalność muzyczną, m.in. w 1799, 1808 i 1813 był kierownikiem orkiestry na festiwalach, przez wiele sezonów do ok. 1814 był kierownikiem orkiestry koncertów subskrypcyjnych, a w 1819, 1820 i 1822 organizował własne cykle koncertów muzyki instrumentalnej. W latach 1810–13 prowadził sklep z nutami i małą firmę wydawniczą przy Leicester Square w Londynie. W 1813 był jednym z trzydziestu współzałożycieli Philharmonic Society w Londynie, z którym współpracował do 1815. W 1815 przeniósł się do Edynburga, gdzie rozwinął działalność koncertową, m.in. brał udział w festiwalach (1815, 1819 i 1824), prowadził orkiestry koncertów subskrypcyjnych oraz organizował (od 1816) własne cykle koncertowe. W tym czasie występował też w innych miastach Szkocji (m.in. Glasgow, Aberdeen, Dundee) i Irlandii. W 1831 Janiewicz wycofał się z działalności koncertowej. Na temat ostatniego okresu jego życia brak informacji. Pochowany został na Warriston Cemetery w Edynburgu. Janiewicz miał pięcioro dzieci, z których wiek niemowlęcy przeżyła trójka: dwie córki – starsza, Felicja, została pianistką i śpiewaczką, młodsza, Paulina – harfistką; syn Janiewicza, Felix, był znanym dentystą chirurgiem.

Jako kompozytor Janiewicz był właściwie samoukiem, mimo to osiągnął w tej dziedzinie wysoki stopień profesjonalizmu; komponował głównie z myślą o sobie jako wykonawcy swych utworów. Stąd podstawową część jego spuścizny twórczej stanowią koncerty skrzypcowe oraz tria smyczkowe i Divertimenti na 2 skrzypiec, o charakterze bardziej koncertowym niż kameralnym. Główny ciężar wykonawczy w divertimentach spoczywa na pierwszych skrzypcach potraktowanych w sposób wirtuozowski i one to decydują o wyborze motywiki i kształcie formalnym tych kompozycji. Najlepsze utwory Janiewicza, koncerty i tria, reprezentują formę klasyczną; wszystkie są trzyczęściowe, z allegrem sonatowym jako częścią pierwszą i rondem jako częścią trzecią. Forma allegra sonatowego nie jest u Janiewicza tworem schematycznym, za to charakteryzuje się jasną, wyraźnie przemyślaną konstrukcją. Temat pierwszy ma budowę okresową, często o melodyce trójdźwiękowo-ornamentalnej; pojawia się on czasem w ekspozycji po raz drugi w tonacji dominanty (I Trio) lub molowej dominanty (III Trio). Temat drugi, we wcześniejszych kompozycjach słabiej rozwinięty niż w późniejszych, budowany jest na zasadzie kontrastu. W koncertach bywa wprowadzany temat trzeci. Bardzo ważną rolę w przebiegu muzycznym odgrywają partie łącznikowe – najczęściej szeroko rozbudowane pasażowo-gamowe figuracje. W ekspozycjach zaobserwować można także pewne elementy pracy przetworzeniowej. Przetworzenie, niewyodrębniające się jeszcze w przebiegu formalnym I Tria, staje się w późniejszych kompozycjach Janiewicza ważnym elementem formy: rozpoczyna się zwykle motywem z epilogu ekspozycji lub głównym motywem pierwszego tematu. W repryzie często bywa pomijany jeden z tematów. W powolnych częściach cyklu sonatowego Janiewicz niekiedy sięga po gotowe wzory, np. arię z opery Sosarme Händla w III Triu i Sonacie F-dur, czasem wprowadza tańce – sicilianę lub poloneza. Rondo jako trzecia część cyklu reprezentuje u Janiewicza typ wczesnoklasyczny o dość schematycznej konstrukcji, z elementami stylu galant – tzn. melodyką, szeregowaniem odcinków i ich wariacyjnym opracowywaniem. Kompozycje Janiewicza odznaczają się walorami wiolinistycznymi (trafne wyzyskiwanie rejestrów – skala do e⁴, pochody dwudźwięków tercjowych i sekstowych, współbrzmienia i skoki przekraczające oktawę oraz łamane oktawy). Twórczość fortepianowa Janiewicza należy do nurtu sentymentalno-salonowego. W swoich kompozycjach często nawiązywał do folkloru polskiego; pisał mazurki, niekiedy z elementami wirowego oberka, także kujawiaka, oraz polonezy, o dość skonwencjonalizowanym charakterze, rozbudowane formalnie, z typowym rytmem polonezowym w melodyce zamiast akompaniamencie. Sporadycznie i w stereotypowy sposób sięgał także Janiewicz do folkloru europejskiego: szkockiego (Rondo in the Scottish Style), włoskiego (I i II Divertimento), szwajcarskiego (Swiss Air as Rondo) oraz żydowskiego (II część V Tria – Jewish Chant). Janiewicz był jednym z twórców polskiej szkoły skrzypcowej, przedstawicielem klasycyzmu, który wprowadził do swojej twórczości pewne elementy stylu brillant, widoczne w rozbudowaniu skrzypcowych partii wirtuozowskich i rozwinięciu środków techniki wiolinistycznej. Kompozycje Janiewicza doczekały się wielu opracowań dokonanych przez J.L. Dusíka, J.B. Cramera, A. Moffata, R. Padlewskiego, K. Sikorskiego, T. Ochlewskiego, A. Panufnika, A. Malawskiego, M. Dziewulską i T. Machla.

Styl gry Janiewicza wywodził się ze szkoły Viottiego, jego interpretacja charakteryzowała się śpiewnością i pełnią uczucia. Współcześni podkreślali niezwykłą precyzję, czystość intonacyjną oraz pełny i równy ton w grze Janiewicza, także jego biegłość techniczną, szczególnie w technice oktawowej.

Literatura: E.L. Gerber Neues historisch-biographisches Lexicon der Tonkünstler, Lipsk 1812–14; G.F. Graham An Account of the First Edinburgh Musical Festival, Edynburg 1816; A Dictionary of Musicians, red. J.S. Sainsbury, t. 2, 2. wyd. 1827, 1966; K. Lach-Szyrma Anglia i Szkocja. Przypomnienie z podróży roku 1820–1824 odbytej, Warszawa 1829, wyd. nowe z przypisami i posłowiem P. Hertza, Warszawa 1981; W.T. Parke Musical Mémoires, Londyn 1830; T. Strumiłło Szkice z polskiego życia muzycznego XIX wieku, Kraków 1954; J. Reiss Skrzypce i skrzypkowie, Kraków 1955; A. Porębowiczowa Feliks Janiewicz, „Ruch Muzyczny” 1960 nr 22; J. Berwaldt Życie Feliksa Janiewicza (1762–1848), „Muzyka” 1966 nr 3–4; J. Berwaldt Twórczość Feliksa Janiewicza, „Muzyka” 1967 nr 1; A. Chodkowski Feliks Janiewicz i londyńskie koncerty Salomona w latach 1792–1795, w: Studia musicologica aesthetica,theoretica, historica, księga pamiątkowa Zofii Lissy, Kraków 1979; A. Sitarz Faktura fortepianowa utworów Feliksa Janiewicz na przykładzie „Mazurka A-dur” i wariacji „Hope told a flattering tale”, w: Donum natalicum. Studia Thaddaeo Przybylski octogenario dedicata, red. Z. Fabiańska, A. Jarzębska, A. Sitarz, Kraków 2007; A. Sitarz Feliks Janiewicz’s violin concertos against the background of the works of his contemporary composers, “Musica Iagellonica” 12 (2021).