Horacy, Quintus Horatius Flaccus, *8 XII 65 p.n.e. Wenuzja (Apulia), †27 XI 8 p.n.e. Rzym, poeta liryczny; wraz z epikiem i sielankopisarzem Wergiliuszem oraz elegikiem Owidiuszem twórca szczytowej fazy literatury rzymskiej. Syn wyzwoleńca, otrzymał w Rzymie, a przede wszystkim w Atenach, gruntowne wykształcenie. Związał się z ruchem republikańskim Brutusa, pełniąc m.in. funkcję dowódcy legionu. Przeżył klęskę pod Filippi (42) i jej konsekwencje: konfiskatę majątku ojca, konieczność pracy w funkcji kancelisty. Odmiana losu wiąże się z wejściem za sprawą Wergiliusza w krąg protegującego artystów Mecenasa, a także z powolną zmianą orientacji. Zyskuje poparcie Oktawiana jako zwolennik jego reform dotyczących obyczajów, kultury i religii; staje się „oficjalnym poetą” Rzymu epoki augustiańskiej.
Twórczość Horacego wyraziła się w 4 gatunkach: 2 czysto retorycznych (sermones i epistulae), pisanych heksametrem i przeznaczonych do recytacji lub lektury, oraz 2 o genezie nielicznej (epodi i carmina), ujętych w rozmaicie metryzowane strofy. Sermones (18, z lat 40-30, w 2 księgach) stanowiły rodzaj satyrycznych gawęd o wydźwięku moralistycznym. Epistulae (czyli listy, 20+3, z lat 23-14, w 2 księgach) przekazywały wyrażone również w stylu swobodnej, nierzadko ironizowanej gawędy poglądy Horacego, zwłaszcza na temat obyczajów i zasad właściwego i cnotliwego postępowania w życiu i sztuce, zdeterminowane przez filozofię epikureizmu i umiarkowanego stoicyzmu. Epodi (17, z lat 41-30, w księdze jambów) pisane były 7 odmianami dystychu, w którym wersy parzyste (czyli właściwe epody, tj. „dośpiewy”) bywały z reguły jambiczne. Tematycznie dotyczyły aktualiów rzymskiego życia publicznego i prywatnego czasów przełomu; co do charakteru — napastliwą satyrę przeplatały momentami lirycznymi. Carmina (103 ody, z lat 31-13, w 4 księgach oraz Carmen saeculare z 17 r.) stanowią podstawowy trzon twórczości lirycznej Horacego i one to uczyniły poetę sławnym. Ody Horacego prezentują wszystkie odmiany liryki: miłosną i przyjacielską, towarzyską i biesiadną, patriotyczną i polityczną, filozoficzną i nabożną, oraz rozmaitość charakterów, intonacji i nastrojów od idyllicznego lub żartobliwego do kontemplacyjno-wzniosłego. Naliczono 18 odmian 4-wersowej strofy horacjańskiej; najchętniej pisał ody strofą alcejską (11, 11,9, 10) i saficką (11, 11, 11, 5), ponadto archilochejską i asklepiadejską. Wprawdzie w tekście utworów mowa o śpiewaniu lub recytowaniu ód przy wtórze instrumentów (liry, kitary, barbitonu), lecz pozostaje kwestią otwartą, czy je istotnie w ten sposób wykonywano. Jest natomiast niewątpliwe, iż już sama metryczno-intonacyjna struktura ód Horacego wywołuje wrażenie ich wyrazistej muzyczności.
Liryka meliczna Horacego stanowi twórcze przeniesienie na grunt rzymski dawnej tradycji greckiej; jońskie metra Archilocha zastosował Horacy w swoich epodach, eolskie Alkajosa, Safony i Anakreonta – w odach. Horacy wrócił w ten sposób do swoiście przez siebie odczytanej greckiej tradycji klasycznej, odrzucając aktualnie dominujące wpływy tradycji aleksandryjskiej. Swoje poglądy na twórczość wyłożył Horacy w liście do Pizonów (3. epistula z II księgi, ok. 20 r.), znanym pod nazwą Ars poetica. Utwór poetycki, jako wynik współdziałania talentu (ingenium) i umiejętności (ars) powinien być nie tylko piękny, ale i wzruszający, zarazem uczyć, sprawiać przyjemność i poruszać (docere, delectare, movere), być logiczny i lapidarny, odpowiedni do funkcji i tematu (właściwe metrum, strofa, charakter). Poetyka Horacego, akcentująca wagę zasady „złotego środka”, równowagi między formą a ekspresją, odżyła w poetykach czasów renesansu (M.G. Vida, 1527 i J. Pelletier, 1555) i klasycyzmu (N. Boileau-Despréaux, 1674), stając się obcą czasom zorientowanym krańcowo subiektywnie, emocjonalnie, romantycznie. Horacjanizm XVI-XVIII w. znamionuje stoicki stosunek do świata, refleksyjność, dystans do własnych przeżyć, doskonałość formalna przy stylistycznej prostocie. Wpływ Horacego odcisnął się przede wszystkim na obliczu i kształcie ody i pieśni anakreontycznej; w poezji polskiej tradycja horacjańska szerzyła się przez przekłady, adaptacje i naśladownictwa J. Kochanowskiego, M.K. Sarbiewskiego, J.A. i Z. Morsztynów, A. Naruszewicza, I. Krasickiego i F. Kniaźnina.
Teksty Horacego wzbudzały zainteresowanie kompozytorów dosyć nierównomiernie. Istnieją świadectwa średniowiecznej praktyki wykonywania ód Horacego z towarzyszeniem instrumentów (fidel, harfa, rota). Od czasów humanizmu na uniwersytetach i w kolegiach zakonnych wykonywano ody dla celów dydaktycznych „udźwiękowiane” na 2 sposoby: monodycznie (por. 1-głosowe melodie zapisane w Dodekachordonie H. Glareanusa, 1547) lub homofonicznie (np. anonimowe Tu ne quaesieris z 2 połowy XV w.). W XVI w. komponowanie muzyki do ód Horacego oraz do metryzowanych antycznie („iloczasowo”) tekstów jego renesansowych naśladowców przybrało charakter mody, szczególnie w Niemczech. Wielogłosowe, najczęściej proste 4-głosowe układy ód Horacego skomponowali m.in.: P. Tritonius (Melopoiae sive harmoniae tetracenticae super XXII genera carminum, 1507), H. Judenkünig (20 ód 3-głosowych), L. Senfl (Varia carminum genera, 1534), B. Ducis (Harmoniae in Odas P. Horatii Flacci, 1539, zaginione), P. Hofheimer (Harmoniae poeticae, 1539), M. Collinus (Harmoniae univocae in odas Horatianas, 1555), O. di Lasso (2. epoda: Beatus ille) i C. Goudimel (Q. Horatii Flacci odae omnes carminum generibus, 1555, zaginione). Muzyczna transpozycja metrum antycznego w odach Goudimela podsunęła J.-A. Baïfowi koncepcję vers mesurés à l’antique. Później po teksty Horacego sięgają jedynie nieliczni kompozytorzy czasów klasycznych, np. F.-A. Philidor (kantata Carmen saeculare, 1779), A. Salieri, J.Ph. Kirnberger (oda III/25) i Ch.G. Neefe (oda 1/22). Dla kompozytorów XIX i XX wieku Horacy niemal nie istnieje; wśród wyjątków: C. Loewe (Oden op. 7, 1836), P. Cornelius, Z. Stojowski (kantata Wiosna op. 7, 1895, wg ody IV/7) i Z. Kodály (Horatii Carmen II/10, 1935).
Edycje: Opera, wyd. D.R. Shackelton Bailey, Stuttgart 1985; Wybór poezji, wyd. J. Zawirowski, Kraków 1923; Wybór poezji, wyd. J. Krokowski, Wrocław 1967; Dwadzieścia dwie ody, przełożył A. Ważyk, oprac. S. Stabryła, Wrocław 1991; Ars poetica, w: Trzy poetyki łacińskie, oprac. T. Sinko, Wrocław 1951.
Literatura: H. Glareanus In Quintus Horatius Flaccus „Annotatones”, Fryburg Bryzgowijski 1533; R. v. Liliencron Die Horazischen Metren in deutschen Kompositionen des 16. Jahrhundert, Lipsk 1887; P.-M. Masson Les odes d’Horace en musique au XVIe siècle, „La Revue Musicale” VI, 1906; H. Thomas Musical Settings of Horace’s Lyric Poems, „Proceedings of the Musical Assotiation” XLVI, 1919/20; G. Vecchi Delle „Melopoiae” di Tritonio (1507), «Memorie della Accademia delle Scienze di Bologna», VIII, 1960; J. Draheim, G. Wille Horaz-Vertonungen vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Eine Anthologie, Amsterdam 1985.
L.P. Wilkinson Horace and His Lyric Poetry, Cambridge 1945, 21968; W. Strzelecki Zarys metryki łacińskiej, w: Metryka grecka i łacińska pod red. M. Dłuskiej i W. Strzeleckiego, Wrocław 1959; K. Kumaniecki Liryka Horacego, „Przegląd Humanistyczny” IV, 1960; N. Collinge The Structure of Horace’s Odes, Oksford 1961; S. Commager The Odes of Horace, Londyn 1962.
Dyskografia: Horaz in der Musik („Audite” nr 53.409).
