Hofhaimer, Paul

Hofhaimer [hˊof~], Hoffhaimer, Hofhaymer, Hofheimer, Paul *25 I 1459 Radstadt (k. Salzburga), †1537 Salzburg, austriacki organista i kompozytor. Datę urodzenia podaje się według wydanego w 1570 dzieła astrologa Garcaeusa. Być może wykształcenie muzyczne odebrał na dworze cesarskim Fryderyka III w Grazu, gdzie podobno służył przed 1478. W tym roku pojawił się w Innsbrucku na dworze rządzącego Tyrolem arcyksięcia Zygmunta Habsburga, a od 1480 otrzymał tam dożywotnio miejsce nadwornego organisty; w 1486 podróżował do Frankfurtu. Od 1490 łączył służbę u Fryderyka III Habsburga z obowiązkami organisty na dworze jego syna i następcy tronu, Maksymiliana (panującego od 1493, jako cesarza Maksymilian I od 1508), który przejął kapelę z Innsbrucku. Z jego kapelą wiele podróżował, m.in. w 1494 do Mechelen. W 1494, 1498–99 i 1516 odwiedzał też dwór elektora saskiego, Fryderyka Mądrego Wettyna w Torgau. Być może ok. 1502 osiedlił się na kilka lat w Pasawie, a w 1507 przeniósł się na życzenie Maksymiliana do Augsburga. W 1515 uświetniał grą na organach w katedrze św. Stefana w Wiedniu uroczyste zaręczyny wnuków cesarza z dziećmi króla węgierskiego, Władysława Jagiellończyka; wówczas też w uznaniu zasług został przez króla pasowany na rycerza, a przez cesarza wyniesiony do stanu szlacheckiego. W 1519, po śmierci cesarza, powrócił z Augsburga do Pasawy, ale już w 1522 przeniósł się do Salzburga, gdzie działał do śmierci jako organista przy katedrze oraz na dworze arcybiskupim. Hofhaimer stykał się z wybitnymi muzykami (m.in. od 1484 przez wiele lat z H. Isaakiem, zaś na dworze w Torgau z A. Schlickiem), malarzami (m.in. 1516 w Torgau z L. Cranachem, który portretował Hofhaimera), humanistami (K. Celtisem, J. Vadianem, O. Lusciniusem, Paracelsusem, którzy w swych pismach określają go jako najsławniejszego i najwybitniejszego organistę owych czasów). Przypuszcza się, że jeden z portretów A. Dürera przedstawia Hofhaimera oraz że jego wizerunek znajduje się na obrazach ukazujących dwór cesarski. Prócz gry i komponowania Hofhaimer zajmował się też projektowaniem organów (m.in. organów w kaplicy Fuggerów w kościele św. Anny w Augsburgu wykonane przez czeskiego mistrza Jana Behaima z Dubrawy). Wykształcił całe pokolenie organistów nazywanych przez O. Lusciniusa „Paulomimes”. Działali oni w wielu miastach Austrii, Niemiec, a także w Wenecji. Do najwybitniejszych należeli H. Buchner (Konstancja), H. Kotter (Fryburg), W. Grefinger (Wiedeń), D. Memmo (Wenecja). Brat Hofhaimera, Florian, bratankowie Wilhelm i Thomas, a być może także ojciec, Konrad, i syn z czwartego małżeństwa, Nikolaus – byli również organistami w Salzburgu i okolicy.

Fakt, że wiele utworów Hofhaimera zachowało się zarówno w wersjach na zespół wokalny, jak i na głos wokalny z towarzyszeniem instrumentów, czy wreszcie na organy i na lutnię, w połączeniu z brakiem autografów utrudnia określenie oryginalnych postaci jego dzieł. Dotyczy to nie tylko środków wykonawczych, ale nawet ilości głosów, gdyż znane są przypadki dokomponowywania przez innego twórcę altu do istniejącej konstrukcji 3-głosowej (wiadomo np., że do jednego z utworów Hofhaimera dołączony został czwarty głos autorstwa S. Virdunga). H.J. Moser przyjmuje, że zdecydowaną większość pieśni stworzył kompozytor na solowy głos wokalny (tekstowany tenor, ewentualnie dublowany przez instrumenty) i 3 instrumenty melodyczne. W procesie rozwojowym pieśni niemieckiej obserwuje się przejście od średniowiecznej konstrukcji wokalno-instrumentalnej do renesansowej a cappella, toteż utwory Hofhaimera, w których tekst podpisany jest pod wszystkie głosy, a melodyka tych głosów jest typu wokalnego, albo należą do późnego okresu twórczości kompozytora, albo są późniejszymi przeróbkami – zgodnymi z tendencją rozwojową – dokonanymi przez wydawców, którzy uprościli pierwotne, instrumentalne linie melodyczne, nadając im charakter wokalny. W budowie pieśni Hofhaimera zaobserwować można pewną typowość; większość z nich utrzymana jest w 3-częściowej formie AAB (tzw. Barform), przy czym identyczna muzyka do obu pierwszych cząstek (Stollen) wykazuje fakturę wybitnie polifoniczną, najczęściej imitacyjną, zaś w ostatniej (Abgesang) faktura często bliższa jest akordowej. W niektórych utworach stosuje Hofhaimer bardziej kunsztowne zabiegi formalne (np. cechy wariacyjne w Greiner zanner, cykl 3 wariacji w Fro bin ich dein, podwójny cantus firmus w kanonie w In Gotts namen faren wir). Przeprowadzony między tenorem a basem kanon zróżnicowanej rytmicznie melodii o charakterze instrumentalnym jest też podstawą konstrukcji 4-głosowego Carmen in sol, zaś w analogicznym utworze zatytułowanym Carmen in re (są to prawdopodobnie wczesne odpowiedniki instrumentalnej canzony) powtarzane frazy melodyczne pojawiają się na zmianę w dwu dolnych głosach rozpoczynane od różnych dźwięków skali, a ponieważ głosy te również na przemian pauzują, tworzy się konstrukcja o charakterze ostinata. Trzecia Carmen Hofhaimera znana jest tylko z Tabulatury z klasztoru Św. Ducha, a wersja ta, dość bogato ornamentowana, jest prawdopodobnie organową intawolacją utworu na 3 instrumenty. Za oryginalnie organowe uważa się 3-głosowe opracowania bardzo popularnej w owym czasie tanecznej pieśni holenderskiej Tandernaken, której melodia umieszczona w głosie środkowym kontrapunktowana jest przez ruchliwe głosy skrajne; uwagę zwraca tu częste krzyżowanie głosów, które może wskazywać na wykorzystywanie przez Hofhaimera barwy poszczególnych rejestrów organowych. Niewątpliwie organowymi utworami Hofhaimera są dwa 3-głosowe opracowania melodii chorałowych: Salve Regina oraz Recordare. Pierwszy obejmuje, zgodnie ze zwyczajem, 5 fragmentów antyfony, pomiędzy którymi 4 pozostałe wykonywane były przez celebransa lub wielogłosowo. Melodia chorałowa pojawia się w poszczególnych częściach bądź w głosie środkowym, bądź w najwyższym jako cantus firmus, początkowo w równych długich wartościach, potem w o połowę krótszych, a uwagę zwraca urytmizowanie jej w trójmiarze w części ostatniej. Dwuczęściowe Recordare wykazuje jeszcze bardziej kunsztowną budowę. Kontrastujące rejestrem duety zestawiane są ze sobą i z odcinkami 3-głosowymi, a melodia chorałowa ukazuje się nie tylko jako cantus firmus, ale i w imitacji kanonicznej; również tu występuje zróżnicowanie jednostki ruchu tej melodii, która w zakończeniu utrzymana jest w trójmiarze. W intawolacji 3-głosowej pieśni H. Isaaca ornamentuje Hofhaimer bogato wszystkie, a zwłaszcza górne głosy. Utwory wydane w Harmoniae poeticae, którym Hofhaimer poświęcił ostatnie lata życia, to 35 opracowań tekstów poezji łacińskiej, głównie Horacego (ody, epody i fragmenty listu), a także Wergiliusza, Marcjalisa, Katullusa oraz poetów chrześcijańskich: Prudencjusza i Ph. Gundeliusza. W akordowych konstrukcjach oddał tu Hofhaimer troskliwie rytm różnych miar wiersza.

Literatura: R. von Liliencron Die Horazischen Metren in deutschen Kompositionen des 16. Jahrhunderts, „Vierteljahrsschrift für Musikwissenschaft” III, 1887 (zawiera 19 ód Hofhaimera); H.J. Moser P. Hofhaimer, ein Lied- und Orgelmeister des deutschen Humanismus, Stuttgart 1929, przedruk 2. wyd. 1966 (zawiera wszystkie pewne i przypuszczalne utwory Hofhaimera, wyd. także osobno pt. 91 Tonsätze des Kreises von P. Hofhaimer); H.J. Moser Hofhaimeriana, „Zeitschrift für Musikwissenschaft” XV, 1932/33; W.R. Nef Der Sankt Galier Organist F. Sicher und seine Orgeltabulatur, „Schweizerisches Jahrbuch für Musikwissemschaft” VII, 1938; W. Senn Musik und Theater am Hof zu Innsbruck, Innsbruck 1954; L. Hoffmann-Erbrecht P. Hofhaimer in Salzburg, księga pamiątkowa H. Besselera, Lipsk 1961; W. Apel Geschichte der Orgel- und Klaviermusik bis 1700, Kassel 1967, tłumaczenie angielskie Londyn 1972.