Hertz Michał, *28 IX 1844 Warszawa, †8 I 1918 Warszawa, polski kompozytor, dyrygent, pianista i pedagog. Początkowo przygotowywał się do zawodu kupca, odbył praktykę bankową we Wrocławiu, a następnie pracował w Banku Polskim w Warszawie; szybko jednak porzucił tę pracę. Studia muzyczne podjął w Instytucie Muzycznym w Warszawie, gdzie kształcił się w zakresie gry fortepianowej u F. Dulckena, pobierał również lekcje kompozycji u A. Münchheimera. Następnie kontynuował naukę gry fortepianowej we Wrocławiu u K. Mächtiga, a od 1865 w Lipsku u I. Moschelesa, C. Reineckego, E.F. Wenzla i L. Plaidy’ego. Był również w Monachium uczniem H. Richtera (dyrygentura) i H. v. Bülowa (dyrygentura i gra fortepianowa). Po powrocie w 1869 do Warszawy, a także wcześniej podczas przerw w studiach (1868), Hertz występował tam jako pianista, nie był jednak wysoko oceniany przez krytykę. W latach 1870–72 był dyrygentem Teatru Polskiego w Poznaniu, równocześnie prowadził chór w szkole rolniczej w Zabikowie pod Poznaniem. We IX 1872 został nauczycielem gry fortepianowej w konserwatorium Sterna w Berlinie, uzupełniając jednocześnie studia muzyczne pod kierunkiem F. Kiela i Th. Kullaka. W 1878 Hertz osiadł w Warszawie i uczył gry fortepianowej w Instytucie Muzycznym oraz w Instytucie Aleksandryjsko-Maryjskim Wychowania Panien, a od 1883 także w szkole muzycznej WTM. Od 1880 przez ponad 20 lat piastował funkcję wicedyrektora WTM. Występował też często jako dyrygent i pianista na koncertach symfonicznych i kameralnych organizowanych przez to towarzystwo. W latach 1895–98 oraz 1899–1900 był dyrygentem sekcji orkiestrowej WTM, a od 1890 również akompaniatorem i korepetytorem solistów Opery Warszawskiej. Otrzymał kilka nagród na konkursach na utwór chóralny a cappella organizowanych przez Towarzystwo Śpiewacze „Lutnia”
(1888 – I nagroda za utwór Straż nad Wartą, w drugim konkursie w tym samym roku dwie I nagrody za utwory Wędrowny lirnik, Rolnik podolski). Hertz pisywał też recenzje muzyczne w czasopismach warszawskich „Kłosy” i „Kurier Poranny”.
Utwory Hertza, zwłaszcza pieśni, utwory symfoniczne i niektóre sceniczne (np. Szklana góra), wykonywane były dość często za życia kompozytora. Szczególną popularność zdobyła melodeklamacja Dzwony, oparta na motywach Marsza żałobnego z Sonaty op. 35 Chopina, natomiast opery Hertza nie zdobyły uznania w oczach współczesnych. Pieśni Hertza są stosunkowo proste, przeznaczone do wykonywania solowego w domu lub przez chóry amatorskie. Dominuje w nich budowa zwrotkowa, harmonika oparta na podstawowych funkcjach. Dość liczne dźwięki chromatyczne pojawiają się na ogół jako dźwięki przejściowe. W pieśniach solowych akompaniament pełni funkcję podpory harmonicznej i melodycznej głosu wokalnego. Niektóre pieśni wykazują wpływy stylu operowego, przejawiające się w stosowaniu recytatywu (Paweł i Gaweł). Często w pieśniach pojawiają się rytmy tańców polskich (np. Pieśni nasze – polonez), a tematyka oscyluje wokół spraw polskich (tematyka historyczna, aluzje do zaborów, np. Rolnik podolski).
Hertz, podobnie jak inni kompozytorzy polscy tego okresu, operował środkami charakterystycznymi dla muzyki 1. połowy XIX w., jakkolwiek Kleczyński dopatrywał się w nich – zapewne z uwagi na stosunkowo obfite stosowanie chromatyki wyraźnych wpływów Wagnera. Utwory sceniczne Hertza wykazują, zgodnie z tradycją, podziały na akty, sceny i numery. Skład orkiestry jest typowo klasyczny, ze zdecydowaną przewagą kwintetu smyczkowego. Wśród utworów fortepianowych, obok prostych, wyraźnie przeznaczonych dla uczniów lub amatorów (sonatiny, Une marche villageoise), znajdują się utwory koncertowe (Gawot C-dur, Walc koncertowy As-dur, Romanzetta). Hertz dokonywał również transkrypcji fortepianowej utworów innych kompozytorów oraz opracowań na chór. Dzięki swej wszechstronnej działalności był jedną z ważniejszych postaci życia muzycznego Warszawy w końcu XIX w.
znaczna część utworów Hertza pozostała nieopublikowana, większość zachowanych autografów znajduje się w bibliotece WTM w Warszawie
Instrumentalne:
Marsz uroczysty C-dur na orkiestrę, ok. 1879
Gawot C-dur op. 40 na fortepian, wyd. Warszawa 1887
Polacca D-dur na fortepian, wyd. Warszawa 1887
Barkarola na fortepian, wyd. Warszawa 1887
Scherzo c-moll na fortepian, wyd. Warszawa 1887
I walc koncertowy na fortepian, wyd. Warszawa 1889
II walc koncertowy As-dur na fortepian, wyd. Warszawa 1889
Marsz A-dur na orkiestrę, przed 1900
Wielki polonez jubileuszowy A-dur na orkiestrę, przed 1900
Une marche villageoise na fortepian, wyd. Warszawa po 1910
I sonatina C-dur na fortepian, wyd. Warszawa po 1910
II sonatina D-dur na fortepian, wyd. Warszawa po 1910
Romanzetta na fortepian, wyd. Warszawa po 1910
Thème con variazioni et Finale na kwartet smyczkowy
Wokalne i wokalno-instrumentalne:
104 pieśni op. 2–18 i 33–37 na głos solo z towarzyszeniem fortepianu, m.in. Zdrowaś Mario, sł. B. Gwozdecki, wyd. Lipsk po 1860
Ave Maria op. 13, ok. 1861; 2. wersja 1895, wyd. Poznań b.r.
Był sobie król stary, Głos z przeszłości, z zapomnienia, 2 pieśni op. 17, sł. H. Heine, tłum. pol. W. Ordon i W. Hłasko, wyd. Poznań 1871
Przyjechał Jasio wyszukać żony, sł. W. Syrokomla, 1881
9 pieśni na chór a cappella, m.in. Straż nad Wartą, sł. W. Bełza, ok. 1888, wyd. w wersji na głos solo z towarzyszeniem fortepianu, Kraków 1905; Wędrowny lirnik, sł. M. Radziszewski, ok. 1888, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1888; Rolnik podolski, sł. M. Romanowski, ok. 1888, wyd. „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1888; Wiatr, ok. 1888
Pieśni nasze na chór męski (głos solo z towarzyszeniem fortepianu), sł. Alkar (Aleksander Kraushar), ok. 1890
Cześć Wandzie, hymn na 3 głosy z towarzyszeniem orkiestry
Gołąbka op. 33
Chłopca mego mi zabrałaś, sł. El…y (A. Asnyk)
Paweł i Gaweł, sł. A. Fredro
Nieżonaty
Szumi w gaju brzezina, Siwy koniu op. 36
Ballada o rycerzu Silentusie, sł. Deotyma (J. Łuszczewska)
Dzwony, melodeklamacja, sł. K. Ujejski
pieśni Hertza wydawane były w śpiewnikach Związku Kół Śpiewackich w Poznaniu, w dodatkach do „Echa Muzycznego, Teatralnego i Artystycznego”, w wydawnictwie Bote & Bock w Berlinie, Hofmeister w Lipsku, u Zupańskiego w Poznaniu, a przede wszystkim u Gebethnera i Wolffa w Warszawie
Sceniczne:
opery:
Gwarkowie, 4 akty, libretto niem. T. Koerner wg powieści Die Bergknappen, tłum. pol. F. Szober, wyst. Warszawa 1880
Bogna, córka wygnańca, 4 akty (niewyk.), wyciąg fortepianowy wyd. Lipsk 1900 (z tekstem pol. i niem.)
Egmont, nieukończona, zaginęła
balety:
Syrena, wyd. Adagio w transkrypcji fortepianowej, „Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne” 1893
Kwiat paproci, 1892
muzyka do sztuk teatralnych:
Lekcja śpiewu F. Szobera, wyst. Warszawa 1868
Sulamita B. Aspisa, ok. 1874
Szklana góra Z. Sarneckiego, wyst. Kraków 1895
Jak wam się podoba? W. Szekspira, wyst. Warszawa 1895
Turniej S. Kozłowskiego, wyst. Warszawa 1897
Taboryci S. Kozłowskiego, ok. 1899
Konrad Wallenrod A. Mickiewicza, wyst. Warszawa 1906
Car Samozwaniec A. Nowaczyńskiego, po 1908
Koniec Mesjasza J. Żuławskiego
Sabinki P. Heysego
Firduzi J. Łętowskiego