Henry, Pierre

Henry [aⁿr’i] Pierre, *9 XII 1927 Paryż, †5 VII 2017 Paryż, francuski kompozytor. Studiował w konserwatorium w Paryżu (dyplom 1948) u N. Boulanger (fortepian), F. Passeronne’a (perkusja), O. Messiaena (harmonia). Początkowo działał głównie jako perkusista orkiestrowy, komponował utwory instrumentalne wykazujące różne wpływy (Messiaen, Jolivet). Równocześnie interesował się eksperymentami z tworzywem dźwiękowym, bruityzmem, a ponadto techniką i estetyką filmową. W 1948 poznał P. Schaeffera, z którym od 1949 współpracował w Studio d’Essai de l’ORTF przy nagrywaniu i przetwarzaniu „materiału konkretnego”. W 1950 powstały jego pierwsze utwory oparte na tym materiale, m.in. skomponowana wspólnie z P. Schaefferem Symphonie pour un homme seul, pierwszy większy utwór z zakresu muzyki konkretnej. W latach 1950–58 Henry kierował pracami Groupe de Recherchesde Musique Concrète (GRMC), założonej przez P. Schaeffera przy ORTF, przekształconej później w Groupe de Recherches Musicales (GRM). Henry współpracował wówczas m.in. z O. Messiaenem przy Timbres-durées. W1958 Henry opuścił GRM na skutek nieporozumień wynikających m.in. z różnicy postaw: Henry skłaniał się bardziej ku kompozycji, Schaeffer – ku pracom naukowo-dydaktycznym. Odtąd Henry tworzył w odosobnieniu. Zamówienia na muzykę użytkową umożliwiły mu założenie w 1960 (z Jeanem Baronnetem) pierwszego we Francji prywatnego studia pod nazwą Applications de Procédés Sonores de Musique Electroacoustique (APSOME). Henry zyskiwał corazwiększy rozgłos zarówno jako kompozytor muzyki poważnej, jak i użytkowej. Do jego sukcesów przyczyniła się także współpraca z M. Béjartem (1955–75). W 1968 otrzymał po raz pierwszy zamówienie z ministerstwa kultury na utwór Apocalypse de Jean. Nagrania płytowe firmy Philips przyniosły mu Grand Prix National du Disque (1966), a za nagranie płytowe Apocalypse de Jean otrzymał Grand Prix de l’Académie Charles Cros (1970). Od 1982 kieruje stowarzyszeniem Son et Recherche Electroacoustique (SON/RE), skupiającym się głównie na opracowywaniu nowej aparatury elektroakustycznej. W 1982 otrzymał krzyż kawalerski Legii Honorowej.

Henry należy do pionierów muzyki elektroakustycznej (termin francuski obejmujący muzykę konkretną i elektroniczną). Jego twórczość stanowi poniekąd świadectwo historii tego gatunku zarówno w zakresie rozwoju środków technicznych, jak i ekspresyjnych. Henry odbył wprawdzie klasyczne studia kompozytorskie, niemniej jego język muzyczny reprezentuje nową estetykę, wyrażającą się w specyficznym powiązaniu środków charakterystycznych dla awangardy lat 50- i 60-tych (serializm, aleatoryzm, informelle) i wcześniejszego bruityzmu oraz środków technologii studyjnej. Henry swobodnie eksperymentuje dobierając różne kategorie tworzywa i rodzaje ekspresji, środki formalne i stylistyczne. Z pasją gromadzi wszelkie zjawiska i dźwięki – można rzec: materię akustyczną świata natury i techniki. Z instrumentów najchętniej sięga po dźwięki perkusji, fortepianu preparowanego i głosu ludzkiego (także mowy). Fascynuje go niemal nieograniczona w tym gatunku muzyki możliwość tworzenia z dźwięków, zjawisk, słów – głównie poprzez montaż i technikę zgrywania – dowolnych układów ekspresyjno-znaczeniowych. Wśród charakterystycznych technik wyróżnia się tzw. „sillon fermé”, technika zamkniętego rowka na płycie gramofonowej (Symphonie pour un homme seul), zastąpiona później przez tzw. pętlę magnetyczną (złożone sytuacje fakturalno-rytmiczne, na granicy poczucia porządku – podobnego nieco pod względem organizacji czasu do muzyki repetytywnej – i aleatoryki, uzyskane drogą zgrywań pętli, spotykamy w Mouvement-rythme-étude). Do częściej stosowanych technik należy sprzężenie elektroniczno-akustyczne w układzie mikrofon-głośnik, tzw. efekt Larsena (tak powstawał materiał II Symfonii). Podstawową ideą w technice kompozytorskiej Henry’ego jest uzyskiwanie dźwięków (sekwencji improwizowanych) ruchem-gestem (m.in. przez ręczne obracanie płyty, mikrofon poruszany przed głośnikiem czy „grę” na potencjometrach). Daje to możliwość instrumentalno-wykonawczego, bezpośredniego wpływania na uzyskiwany tą drogą materiał, jego barwę i formę. Paradoksalne, iż w ramach gatunku wydawałoby się skrajnie stechnicyzowanego powstaje w ten sposób „musique gestuelle” (muzyka gestyczna). Chęć korporalnego sterowania muzyką naprowadziła Henry’ego na pomysł (może krańcowy na tej drodze) wpływania falami elektroencefalogramu (stanami aktywności i spoczynku mózgu) na przebiegi dźwiękowe. Kompozytor podłączony do specjalnie do tego celu skonstruowanego urządzenia (corticalart), połączonego z układem generatorów akustycznych, tworzy na żywo w czasie koncertu utwory-improwizacje (mózgowy live electronic).

Henry’ego można określić jako kompozytora-instrumentalistę elektroakustycznego nie tylko ze względu na znaczącą obecność cech „instrumentalnych” w procesie komponowania, ale i z uwagi na specyfikę projekcji koncertowych jego utworów. Odtwarzanie koncertowe stanowi dla Henry’ego kolejny etap pracy kompozytorskiej. Upraszczając, przebiega to następująco: w studio przygotowywany jest utwór o statycznym kształcie przestrzenno-dynamicznym; w czasie koncertu Henry modeluje ów kształt, tworząc tzw. „rzeźbę kinetyczną” utworu. Od połowy lat 60-tych jego utwory cechuje rozbudowana faktura przestrzenna (polifonia przestrzenna), nagrywane są one wielośladowo i emitowane za pomocą tzw. orkiestry głośników (zestawów głośnikowych o różnych parametrach akustycznych). Henry komponuje także w przestrzeni zredukowanej, stereofonicznej.Tak kształtowana muzyka, nawet o symbolicznym znaczeniu (przestrzeń ruchu dźwięku rozumiana jest jako przestrzeń ciała w ruchu) występuje w Mouvement-rythme-étude. Koncertowe wykonania utworów Henry’ego miały szeroki oddźwięk. Z czasem przekształciły się w typ koncertów-rytuałów, o silnym pierwiastku spektakularnym. Ich symbolika, monumentalizm powiązane są z tematyką utworu (Apocalypse de Jean, Messe de Liverpool, Ceremony).

Myślenie muzyczne Henry’ego cechują, widoczne na różnych poziomach dzieła, wartości o przeciwnych biegunach: w zakresie zasad – swoboda (nawet aleatoryczna) i rygor (wręcz klasyczny); w zakresie ekspresji – agresja i subtelność, bogactwo i asceza; w zakresie znaczenia – „abstrakcyjność” i odniesienie do ruchu, obrazu, treści dramaturgicznej; w zakresie gatunku – autonomiczność i wiązanie z baletem, multimediami; w zakresie stylu – koncentracja na jednolitości i świadome sięganie po różne wzorce stylistyczne; zaznacza się przy tym tendencja do różnorodności, bogactwa, wieloznaczności, do muzyki „ekstrawertywnej”. W zakresie formy dominuje typ szeregowy, wieloodcinkowy (także składany z małych utworów), o wzorach przejętych z historii, np. 4-cz. symfonii, układ formy mszy; odcinki te zestawiane są dowolnie, ale skontrastowane (Le microphone bien tempéré), lub układane zgodnie z treścią literacką czy dramaturgiczną (La reine verte, Apocalypse de Jean).Tożsamość i znaczeniowość formy utworu stawiana bywa pod znakiem zapytania. Henry łączy utwory, wmontowując jeden w drugi (La noire à soixante + Granulométrie), wyjmuje z danego utworu odcinek (utwór-cząstkę) i wtapia w inny, zmienia układ odcinków zależnie np. od koncepcji nagrania płytowego czy danego programu koncertowego. Komponuje utwory-koncerty (Parcours-Cosmogonie).

Jeśli szukać kategorii tkwiącej u podstaw estetyki Henry’ego, zwrócić należy uwagę na treść jego manifestu z 1950. Kompozytor ujmuje świat jako żywioł ognia, pisze, że „muzyka dawna musi ulec zniszczeniu”, należy ją reinkarnować, „przenieść ze sfery sztuki w dziedzinę sakralizowanego niepokoju”. Późniejsza twórczość Henry’ego zdaje się akcentować takie właśnie widzenie świata; świadczy o tym dobór środków i tematów: krzyk, płacz, miłość, śmierć, katastrofizm. Henry nigdy jednak nie zaakceptował destrukcyjnych nurtów kontrkultury, być może dlatego, iż u podłoża jego działań twórczych leży stale obecna kategoria formy.W swym manifeście pisze: „nie należy całkowicie odrzucać rygoru formy, lecz jedynie to, co czyni muzykę sztuczną”. Henry jest twórcą wyrażającym ducha swojej epoki, cywilizacji pełnej niepokoju, z której pragnie wyrwać się poprzez rytuał czy muzykę rytualną.

Literatura: M. Chion, Pierre Henry, Paryż 1980; F. Delalande, Music analysis and reception behaviours: Sommeil by Pierre Henry, „Journal of new music research” 1998 nr 1–2; O. Nimczik, Das Ensemble der Radios: Radiomusiken von John Cage, Vinko Globokar und Pierre Henry, „Musik & Bildung: Praxis Musikunterricht” 1999 nr 1; D. Robellaz, Une tour de Babel, création de Pierre Henry, „Revue musicale de Suisse romande” 1999 nr 3; E. Hondré, Jacques Villeglé et Pierre Henry: Dans la rue, „Cité musiques: Journal de la Cité de la Musique” 2000 nr 29; O. Julien, Entretien avec Pierre Henry, „Les cahiers de l’OMF” 2000 nr 5; R. Young, Interview: Pierre Henry, w: Modulations: A history of electronic music – Throbbing words on sound, red. P. Shapiro, Nowy Jork 2000; C. Palombini, Pierre Schaeffer (1910–1995) and Pierre Henry (1927– ), w: Music of the twentieth-century avant-garde: A biocritical sourcebook, red. L. Sitsky, Westport 2002; A. Rey, Pierre Henry in seinem schönen Heute: Ein Komponist, dessen Werk nichts weniger als das Leben ist, „Dissonanz” 2002 nr 75; M. Chion, Pierre Henry, Paryż 2003; H. Girault, Les affichages de Pierre Henry: Apparitions concertées – Analyse d’un parcours, „Musurgia: Analyse et pratique musicales” 2010 nr 3; R. Boss, E.W. Partsch, Bruckner und Techno??? Einige Gedanken zur Verarbeitung von Brucknerschen Strukturen in Kompositionen von Pierre Henry und Wolfgang Voigt, „Studien & Berichte: Mitteilungsblatt der Internationalen Bruckner-Gesellschaft” 2011 nr 76; C. Delhaye, Orphée 53 de Pierre Schaeffer et Pierre Henry: Aux origines du scandale de Donaueschingen, „Revue de musicologie” 2012 nr 1; R. Frisius, Zwischen Text und Klang, Technik und Fauvismus: Pierre Henrys Apocalypse de Jean, „Neue Zeitschrift für Musik” 2012 nr 6; T. Gorbach, Das ‘Kinoauge’ trifft auf das „Ohrenkino”: Der epochale Stummfilm L’Homme a la Camera von Dziga Vertow (1929) mit der kongenialen Musik von Pierre Henry (1929), w: Wien Modern 30: Bilder im Kopf, cz. 2, red. B. Günther, J.I. Kallenberg, Wiedeń 2017; T. Meyer, Pierre Henry 1927–2017, „Dissonance: Schweizer Musikzeitschrift für Forschung und Kreation” 2017 nr 139.