Helman, Alicja
Helman Zofia, zam. Bednarczyk, *8 III 1937 Radom, polska muzykolog. W latach 1954–59 studiowała muzykologię na UW u Z. Lissy, J.M. Chomińskiego i H. Feichta. W 1967 uzyskała stopień doktora, w 1980 doktora habilitowanego, w 1991 otrzymała tytuł naukowy profesora. Pracę naukowo-dydaktyczną podjęła w 1959 na UW, początkowo na stanowisku asystenta, od 1967 adiunkta, 1981 – docenta, 1990 – profesora nadzwyczajnego, a od 1996 profesora zwyczajnego. Gościnnie wykładała na UJ i w Akademii Muzycznej w Krakowie, na uniwersytecie w Moguncji, Lublanie i Genewie oraz w konserwatorium w Pekinie. Brała udział w wielu konferencjach naukowych w kraju i za granicą (m.in. we Włoszech, Francji, w Austrii, Czechosłowacji, Bułgarii, Rosji, Niemczech i na Ukrainie). W 1976 otrzymała stypendium rządu francuskiego i prowadziła prace badawcze w Paryżu. W latach 1979–87 pełniła funkcję zastępcy dyrektora, a w 1991–96 dyrektora Instytutu Muzykologii UW; w latach 1979–2007 kierowała Zakładem Teorii i Estetyki Muzyki w tymże instytucie, a ponadto prowadziła seminarium doktoranckie z zakresu muzyki XX w. Jej dorobek dydaktyczny obejmuje ponad 70 prac magisterskich i 13 doktorskich. Działała aktywnie w ZKP: w latach 1969–77 była członkiem Zarządu Sekcji Muzykologów, a w 1973–89 oraz w 1997–2003 zasiadała w Komisji Kwalifikacyjnej (w latach 1973–79 była sekretarzem, w 1979–83 wiceprzewodniczącą, w 1999–2001 przewodniczącą tej komisji); od 2009 jest członkiem honorowym ZKP. W latach 1979–83 wchodziła w skład Zarządu Towarzystwa Muzycznego im. K. Szymanowskiego w Zakopanem, a od 1996 działa w Zarządzie Fundacji im. K. Szymanowskiego. W latach 1972–91 zasiadała w Radzie Naukowej Towarzystwa im. F. Chopina (w latach 1987–91 była przewodniczącą); ponadto w latach 1998–2006 była członkiem Kapituły Nagrody Międzynarodowej Fundacji im. F. Chopina, a w 2002–05 Kolegium Doradczego Muzeum F. Chopina w Towarzystwie im. F. Chopina. Od 1981 jest członkiem Komitetu Nauk o Sztuce PAN (w kadencji 2007–11 pełniła funkcję wiceprzewodniczącej) oraz Rady Naukowej Instytutu Sztuki PAN. Jest także członkiem International Musicological Society, Robert-Schumann-Gesellschaft w Düsseldorfie, Gesellschaft für Musikforschung w Kassel, Société Française d’Analyse Musicale oraz Société Internationale d’Histoire Comparée du Théâtre, de l’Opéra et du Ballet. Helman podejmuje także liczne prace redakcyjne: w latach 1981–92 była członkiem kolegium redakcyjnego „Polish Art Studies”, od 1995 wchodzi w skład komitetu redakcyjnego „Théâtre, Opéra, Ballet” w Paryżu, od 2001 „Przeglądu Muzykologicznego” i od 2004 „Polskiego Rocznika Muzykologicznego”, w latach 2004–08 pełniła funkcję redaktora naczelnego rocznika „Musicology Today”; współpracowała z Encyklopedią Muzyczną PWM jako autorka i członek kolegium oraz komitetu redakcyjnego, była redaktorem naukowym (z A. Neuerem) jednego z działów.
Za wybitne osiągnięcia naukowo-badawcze Helman została uhonorowana m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1983) oraz nagrodami: Ministra Szkolnictwa Wyższego III stopnia (1967), Ministra Edukacji Narodowej II stopnia (1986), ZKP (1988), Rektora UW I stopnia (2005), im. K. Szymanowskiego (2002) oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2008).
W twórczości naukowej Helman dominują dwa nurty badawcze: muzyka Szymanowskiego i neoklasycyzm. Wśród prac poświęconych muzyce Szymanowskiego znajdują się liczne analizy utworów kompozytora i wydania źródłowe jego dzieł. Problematykę neoklasycyzmu Helman podjęła najpierw wycinkowo na przykładzie twórczości różnych kompozytorów (Prokofiewa, Strawińskiego, Szymanowskiego), a następnie – po raz pierwszy w polskiej literaturze muzykologicznej – syntetycznie w swej rozprawie habilitacyjnej; w książce tej przedstawiła neoklasyczną twórczość polską na tle muzyki europejskiej, sformułowała własną definicję neoklasycyzmu, rozważając dzieje tego pojęcia w piśmiennictwie o sztuce. W swej pracy badawczej Helman koncentruje się na problematyce teorii muzyki, zwłaszcza na zagadnieniach tonalnych i harmonicznych; analizy techniki kompozytorskiej dokonuje w powiązaniu z myślą estetyczną epoki. Jako historyk zajmuje się muzyką polską XX w., ze szczególnym uwzględnieniem okresu międzywojennego.
Literatura: Karol Szymanowski w perspektywie kultury muzycznej przeszłości i współczesności, księga pamiątkowa Z. Helman, red. Z. Skowron, Kraków-Warszawa 2007, zawiera broszurę jubileuszową Profesor Zofia Helman. Działalność naukowa. Wykaz publikacji, oprac. I. Lindstedt.
prace:
Wpływ Chopina na wczesną twórczość Karola Szymanowskiego, w: The Book of the International Musicological Congress, devoted to the Works of Frederick Chopin 16th–22nd February 1960, Warszawa 1963
Z zagadnień warsztatu twórczego Karola Szymanowskiego na materiale jego szkiców, w: Karol Szymanowski, księga sesji naukowej, red. Z. Lissa, Warszawa 1964
Zagadnienia konstrukcyjne w kwartetach Karola Szymanowskiego, w: Z zagadnień muzyki kameralnej, «Zeszyty Naukowe Katedry Teorii i Historii Muzyki UJ», red. W. Poźniak, Kraków 1966
Zagadnienia techniki dźwiękowej w twórczości Karola Szymanowskiego, 1967 (dysertacja doktorska, maszynopis, biblioteka UW)
Nieznana pieśń Karola Szymanowskiego, w: Studia Hieronymo Feicht septuagenario dedicata, Kraków 1967
Wydawnictwa muzyczne, w: Polska współczesna kultura muzyczna, red. E. Dziębowska, Kraków 1968
Koncepcja modalna w twórczości Szymanowskiego, „Muzyka” 1969 nr 4
Twórczość Karłowicza w oczach współczesnych, w: Z życia i twórczości Mieczysława Karłowicza, red. E. Dziębowska,
Kraków 1970
Zur Modalität im Schaffen Szymanowskis und Janáčeks, w: Colloquium Leos Janáček et musica europea. Brno 1968, red. R. Pečman, Brno 1970
Dramaturgiczna funkcja harmoniki w „Tristanie i Izoldzie” Wagnera, „Muzyka” 1972 nr 1
Muzycy i muzyka polska w Paryżu w okresie międzywojennym, „Muzyka” 1972 nr 2
Tematyka religijna w twórczości Szymanowskiego, w: Stan badań nad muzyką religijną w kulturze polskiej, red. J. Pikulik, Warszawa 1973
Harmonika Chopina w myśli teoretycznej XX wieku, w: «Studia i rozprawy», z. 3: Z badań nad Chopinem, TIFC, Warszawa 1973
Prokofiew a neoklasycyzm, «Zeszyty Naukowe PWSM w Katowicach», nr 13, red. L. Markiewicz, Katowice 1973
Strukturalizm interwałowy w technice kompozytorskiej XX wieku, „Muzyka” 1975 nr 2, tłum. ang. „Polish Musicological Studies”, red. Z. Chechlińska, J. Stęszewski, t. 2, Kraków 1986
Le romantisme et l’opéra italien de la première moitié du XIXe siècle, w: Settimo incontro con la musica italiana e polacca, Bolonia 1976, wersja pol. «Pagine» IV, red. M. Bristiger, Kraków 1980
Estetyka twórczości Aleksandra Tansmana, „Ruch Muzyczny” 1977 nr 13
Muzyka polska między dwiema wojnami, „Muzyka” 1978 nr 3
Rola modelu stylistycznego w neoklasycystycznych utworach Igora Strawińskiego, w: Studia musicologica aesthetica, theoretica, historica, księga pamiątkowa Z. Lissy, red. E. Dziębowska, Z. H., D. Idaszak, A. Neuer, Kraków 1979
Apperzeptionsprobleme der neoklassischen Musik oraz Vom nationalen Stil der polnischen Musik 1918–1939, w: Colloquia musicologica Brno 1972–73 t. 1: Homo hodiernus musicam audit oraz t. 2: Idea nationis et musica moderna, red. R. Pečman, Brno 1979
„Muzyka w muzyce” u Igora Strawińskiego, w: Muzyka w muzyce. Spotkania muzyczne w Baranowie 1977, Kraków 1980
Zofia Lissa (1908–1980), „Zeitschrift für Musikpädagogik” 1982 nr 18
Intellekt und Phantasie in der Musik von Witold Lutosławski, «Muzikološki Zbornik» XVIII, Lubiana 1983
Powrót Marsjasza (o twórczości R. Palestra), „Ruch Muzyczny” 1983 nr 18
Karol Szymanowskij i polskaja muzyka mieżdu dwumja mirowymi wojnami, w: Karol Szymanowskij. Wospominanja, statji, publikacyi, red. L Nikolska, J. Krejnina, Moskwa 1984
Głosy z oddali (T. Bairda), „Muzyka” 1984 nr 1–2
Szymanowski und der Neoklassizismus, w: Karol Szymanowski in sejner Zeit, red. M. Bristiger, R. Scruton, P. Weber-Bockholdt, Monachium 1984
Esthétique et poétique du néo-classicisme en musique, „Polish Art Studies” V, Wrocław 1984
Neoklasycyzm w muzyce polskiej XX wieku, Kraków 1985 (dysertacja habilitacyjna)
Od metody analitycznej Heinricha Schenkera do generatywnej teorii muzyki tonalnej, „Muzyka” 1986 nr 4, tłum. niem. „International Review of the Aesthetics and Sociology of Music” XIX, 1988 nr 2
„…tylko to jest ocalenie”. Zygmunt Mycielski – Pięć pieśni do słów Czesława Miłosza, w: Melos, logos, etos, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, Warszawa 1987
In Memory of Alexandre Tansman, „Polish Music” 1987 nr 3/4
Tadeusz Baird, w: Das Konzertbuch. Kammermusik, red. I. Allihn, Lipsk 1988
O Romanie Palestrze, „Res Publica” 1988 nr 4
Schumann w Düsseldorfie, „Ruch Muzyczny” 1988 nr 24
Les méthodes de recherches dans le domaine de l’opéra, w: Dramaturgie et collaboration des arts au théâtre, materiały międzynarodowego seminarium, Paryż-Fontainebleau-Wersal 1988, red. I. Mamczarz, Florencja 1993
Roman Palester. Hymnus pro gratiarum actione (Te Deum), w: Musicae sacrae ars et scientia, red. S. Dąbek i I. Pawlak, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” XXXIV z. 7, Lublin 1989
Roman Palester. „Śmierć Don Juana” – akcja muzyczna według Oskara Miłosza. Wizja kompozytorska a wizja poetycka, w: Muzyka źle obecna, red. K. Tarnawska-Kaczorowska, t. 1, Warszawa 1989
Zastygła rzeka. Roman Palester (1907–1989), „Ruch Muzyczny” 1989 nr 25
On Roman Palester/Über Roman Palester, „Polish Music/Polnische Musik” 1989 nr 4
Pamięci Romana Palestra, „Przegląd Powszechny” 1990 nr 3
„Śmierć Don Juana” Romana Palestra. Po trzydziestu latach, „Ruch Muzyczny” 1991 nr 23
Roman Palester (w jęz. ang.), „Polish Art Studies” XIII, Wrocław 1992
Muzyka na obczyźnie, w: Między Polską a światem. Kultura emigracyjna po 1939 roku, red. M. Fik, Warszawa 1992, tłum. fr. „Polish Art Studies” XIV, Wrocław 1992
Poetyka muzyczna Chopina (głos w dyskusji okrągłego stołu), „Rocznik Chopinowski” 1988 XX, 1992
Sprechintonation in der modernen Oper, w: Secondo convegno europeo di analisi musicale, red. R. Dalmonte i M. Baroni, Trydent 1992
O muzyce religijnej Romana Palestra, w: Współczesna polska religijna kultura muzyczna jako przedmiot badań muzykologii, red. B. Bartkowski, Lublin 1992
Norma i indywiduacja w sonatach Chopina, w: Przemiany stylu Chopina, red. M. Gołąb, Kraków 1993, tłum. ang. „Polish Music Journal” III/1, 2000 (wyd. internetowe)
Dlaczego Roman Palester wyjechał z Polski, w: Krakowskie rodowody teatralne, red. J. Michalik, Kraków 1994
Dylemat muzyki polskiej XX wieku – styl narodowy czy wartości uniwersalne, w: Dziedzictwo europejskie a polska kultura narodowa w dobie przemian, red. A. Czekanowska, Kraków 1995, tłum. ang. w: After Chopin. Essays in Polish Music, red. M. Trochimczyk, Los Angeles 2000
Das Werk von Grażyna Bacewicz und die polnische Musik des 20. Jahrhunderts, w: Die Frau in der polnischen Gegenwartskultur, red. W. Koschmal, Kolonia 1996
Deutschland-Frankreich-Polen. Die musikalischen Beziehungen in der Zeit zwischen den beiden Kriegen, w: Deutsche Musik im Wegekreuz zwischen Polen und Frankreich. Zum Problem musikalischer Wechselbeziehungen im 19. und 20. Jahrhundert, red. Ch.-H. Mahling i K. Pfarr, Tutzing 1996
Roman Palester – kantata „Wisła” do słów Stefana Żeromskiego, w: Muzyka polska 1945–1995, red. K. Droba, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 1996
Karol Szymanowski face à dilemme. Opéra national ou universel?, w: L’Europe et son combat pour la liberté à travers le théâtre et l’opéra, red. I. Mamczarz, Paryż 1996
„Osiem pieśni polskich” Francisa Poulenca, „Muzyka” 1996 nr 4
Die Oper als Musikwerk und als Theateraufführung, w księdze pamiątkowej Ch.-H. Mahlinga, red. A. Beer, K. Pfarr i W. Ruf, Tutzing 1997
Einheitlichkeit im Sonatenzyklus bei Frédéric Chopin und Robert Schumann, w: Robert Schumann und die französische Romantik, red. U. Bär, «Schumann Forschungen» VI, Moguncja 1997
Alte Musik als Inspirationsquelle neuer polnischen Musik, w: Warschauer Herbst und neue polnische Musik. Rückblick-Ausblicke, red. V. Kalisch, Essen 1998
Zofia Lissa, w: 50 lat Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego, red. I. Januszkiewicz-Rębowska, Sz. Paczkowski i I. Poniatowska, Warszawa 1998
Inspiracje orientalne w muzyce Szymanowskiego, w: Szymanows’kyj i Ukrajina/Szymanowski a Ukraina, materiały z konferencji naukowej, red. A. Kaleniczenko, Kirowohrad 1998 (w jęz. ukr. i pol.)
Roman Palester. Twórca i dzieło, Kraków 1999
Schönberg jako teoretyk harmonii. Uwagi o „Strukturalnych funkcjach harmonii”, w: Affetti musicologici, księga pamiątkowa Z.M. Szweykowskiego, red. P. Poźniak, Kraków 1999
Zasada cykliczności w „Pięciu poematach Charlesa Baudelaire’a” Klaudiusza Debussy’ego, w: Muzykolog wobec dzieła muzycznego, księga pamiątkowa E. Dziębowskiej, red. M. Woźna-Stankiewicz i Z. Dobrzańska-Fabiańska, Kraków 1999
„The Devils of Loudun” by Krzysztof Penderecki. Genre – Form – Style, w: Krzysztof Penderecki’s Music in the Context ofthe 20th Century Theatre. Studies, Essays and Materials, red. T. Malecka, Kraków 1999, wersja w jęz. pol. „Polski Rocznik Muzykologiczny” t. 7, 2009
„Orpheus” de Stravinsky – le mythe restitué, w: Le héros légendaire sur les scènes du théâtre et de l’opéra, red. I. Mamczarz, Florencja 2001
Luigi Dallapiccola et Roman Palester, w: Music in the World of Ideas, red. H. Geyer, M. Jabłoński i J. Stęszewski, Poznań 2001, wersja w jęz. pol. „Przegląd Muzykologiczny” nr 4, 2004
Modernistyczna poetyka „Pięciu pieśni” op. 13 Karola Szymanowskiego, w: Muzyka w kontekście kultury, księga pamiątkowa M. Tomaszewskiego, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka i K. Szwajgier, Kraków 2001
Karol Szymanowski and His Work, w: Karol Szymanowski, «Composers and the Art of Their Time», Warszawa 2001 (także wersja niem.)
Die musikalische Handlung „La mort de Don Juan” von Roman Palester, w: Musiktheater im Spannungsfeld zwischen Tradition und Experiment (1960 bis 1980), red. Ch.-H. Mahling i K. Pfarr, Tutzing 2002
Dwie koncepcje historiografii muzycznej w pierwszej połowie XX wieku, „Muzyka” 2002 nr 3/4
Uchodził za zaginiony… Odnaleziony list Chopina do Dominika Dziewanowskiego, z H. Wróblewską-Straus, „Ruch Muzyczny” 2003 nr 5
Der Mazurek nach Chopin. Das Vorbild und seine Transformation, w: Chopin 1849/1999. Aspekte der Rezeptions- und Interpretationsgeschichte, red. A. Ballstaedt, Schliengen 2003
Metamorfozy mitu Orfeusza w muzyce scenicznej XX wieku, w: Mit Orfeusza. Inspiracje i reinterpretacje w europejskiej tradycji artystycznej, red. S. Żerańska-Kominek, Gdańsk 2003
Gra z tradycją w „Concertinie” na tematy dawnych tańców polskich Romana Palestra, w: Complexus effectuum
musicologiae, księga pamiątkowa M. Perza, red. T. Jeż, Kraków 2003
Variations sur un thème de Chopin pour piano opus 22 de Siergiej Rachmaninov, w: Chopin and His Work in the Context of Culture, red. I. Poniatowska, t. 2, Kraków 2003
Les traductions du livret „La Mort de Don Juan” de Roman Palester, w: La traduction des livrets. Aspects théoriques, historiques et pragmatiques, red. G.R. Marschall, Paryż 2004
Osobowość Witolda Lutosławskiego (głos w dyskusji), w: Witold Lutosławski i jego wkład do kultury muzycznej XX wieku, materiały z sympozjum w Krakowie 2004, red. J. Paja-Stach, Kraków 2005
Szymanowski dla paryżan, „Ruch Muzyczny” 2005 nr 15
Apokryf listu Fryderyka Chopina do Anny Belleville, „Ruch Muzyczny” 2005 nr 19
Il passait pour perdu…, w: La note bleue, księga pamiątkowa J.-J. Eigeldingera, red. J. Waeber, Berno 2006
Pojęcie stylu a muzyka XX wieku, „Polski Rocznik Muzykologiczny” V, 2006
Kiedy Chopin naprawdę przyjechał do Paryża?, z H. Wróblewską-Straus, „Ruch Muzyczny” 2007 nr 6, tłum. ang. „Musicology Today” IV, 2007
The Leitmotifs in „King Roger”, „Musicology Today” V, 2008, wersja w jęz. pol. „Polski Rocznik Muzykologiczny” VI, 2007/08
„Jeden z Pańskich nokturnów z pewnością by mnie uzdrowił”. Listy hrabiny d’Agoult do Fryderyka Chopina, w: Muzyka jest zawsze współczesna, księga pamiątkowa A. Jarzębskiej, red. M. Woźna-Stankiewicz i A. Sitarz, Kraków 2011
65 haseł w: Encyklopedii Muzycznej PWM (m.in. Debussy, Hindemith, Meyer, Palester, Szymanowski), w The New Grove Dictionary of Music and Musicians (m.in. Nowak-Romanowicz, Palester, Perz, Reiss), w Die Musik in Geschichte und Gegenwart (m.in. Polen. 20. Jahrhundert; Laks, Lissa, Meyer, Palester, Szymanowski) oraz artykuły w Komponisten der Gegenwart, red. H.-W. Heister, W.W. Sparrer (Palester, Baird, Serocki)
wydania:
Karol Szymanowski. Dzieła, t. 7 – Stabat Mater, Kraków 1965, 3. wyd. 1980 (w serii «Musica Viva»), t. 23 – Król Roger, z A. Mrygoniem, Kraków 1973, jako t. 14 Kraków-Wiedeń 1973, t. 9 – Agawe, Demeter, Kraków 1975, t. 8 – Veni Creator, Litania, Kraków 1975, t. 11 – Kwartety smyczkowe, Kraków 1976, jako t. 6 Kraków-Wiedeń 1978, t. 4 – Kantaten (Agawe, Demeter, Stabat Mater, Veni Creator, Litania), Kraków-Wiedeń 1979, t. 25 – Mandragora, Kniaź Patiomkin, Kraków 1989, jako t. 16 Kraków-Wiedeń 1997
Korespondencja Fryderyka Chopina, t. 1: 1816–1831, z H. Wróblewską-Straus i Z. Skowronem, Warszawa 2009, wyd. jap. Tokio 2012
redakcje:
Pieśń w twórczości Karola Szymanowskiego i jemu współczesnych, Kraków 2001 (w tym artykuł Pieśni Karola Szymanowskiego w kontekście literackim i muzycznym jego czasów) oraz w jęz. ang. The Songs of Karol Szymanowski and His Contemporaries, z T. Chylińską i A. Wightmanem, Los Angeles 2002
seria faksymilowych edycji autografów i listów F. Chopina ze zbiorów Muzeum Chopina w TiFC w Warszawie, Gdańsk-Warszawa 1999