Heinichen, Johann David

Heinichen [hˊajnyś^en], Heinchen, Haenichen, Haynichen, Hänichen, Heünichen, Heyninghen, Johann David, *17 IV 1683 Krössuln (obecnie część Teuchern, koło Weissenfels), †16 VII 1729 Drezno, niemiecki kompozytor i teoretyk muzyki.

Był synem pastora Davida Heinichena, który prawdopodobnie uczył go początków muzyki. Mając 13 lat, napisał pierwsze kompozycje; były to utwory kościelne, którymi ponoć sam dyrygował w okolicznych kościołach. W 1696 został uczniem Thomasschule w Lipsku, gdzie uczył się muzyki u J. Schellego, a następnie u J. Kuhnaua (klawesyn i organy). W latach 1702–06 Heinichen studiował prawo na uniwersytecie w Lipsku. Prawdopodobnie w 1706 podjął praktykę adwokacką w Weissenfels, a zarazem komponował okolicznościową muzykę dla tamtejszego dworu książęcego. W tym czasie nawiązał bliskie kontakty z kapelmistrzem dworskim J.Ph. Kriegerem oraz z R. Keiserem (znajomość z Keiserem zaowocowała m.in. wystawieniem w 1711 w Hamburgu opery Heinichena Der Karneval von Venedig). W 1709 wrócił do Lipska i poświęcił się wyłącznie muzyce. Komponował utwory dla miejskiego teatru, kierował też Collegium Musicum działającym w kawiarni Lehmanna (am Markte). Sukcesy jego pierwszych dzieł sprawiły, iż został zatrudniony jako kompozytor na dworze księcia Moritza Wilhelma von Sachsen-Zeitz (we wzniesionym przez niego teatrze w Naumburgu wystawiono m.in. opery Olimpia vendicata i Paris und Helena Heinichena). W latach 1710–16 Heinichen przebywał we Włoszech, dokąd udał się, by – jak sam pisał – wydoskonalić swój muzyczny smak. Początkowo był w Wenecji, w 1712 prawdopodobnie bawił jakiś czas w Rzymie i nawiązał kontakt z księciem Leopoldem von Anhalt-Köthen (przyszłym mecenasem J.S. Bacha), któremu towarzyszył z kolei w podróży po Włoszech. Następnie powrócił do Wenecji, gdzie w karnawale 1713 wystawione zostały z sukcesem jego 2 zamówione wcześniej przez teatr S. Angelo opery: Le passioni per troppo amore i Mario. Znaczny rozgłos i uznanie w tamtejszym środowisku przyniosły mu również kantaty. W Wenecji Heinichen nawiązał znajomość z wieloma wybitnymi muzykami, jak A. Vivaldi, M. Gasparini, A. Lotti, F. Pollarolo. Dzięki rekomendacji Angioletty Bianchi, śpiewaczki-amatorki, poznał bawiącego wówczas w Wenecji księcia elektora saskiego Fryderyka Augusta, później króla polskiego Augusta III. W VIII 1716 książę w imieniu swego ojca Augusta II Mocnego podpisał kontrakt, angażując Heinichena na stanowisko kapelmistrza dworu królewskiego w Dreźnie. Zanim Heinichen podjął swe nowe obowiązki, służył przez kilka miesięcy Fryderykowi Augustowi, który przebywał w Wenecji z własnym zespołem muzycznym; m.in. w związku z uroczystościami urodzinowymi księcia Heinichen skomponował w 1716 serenatę. Od 1717 Heinichen działał – obok J. Ch. Schmidta (główny kapelmistrz) i A. Lottiego (kapelmistrz opery) – na dworze Augusta II Mocnego; do jego obowiązków należał nadzór nad muzyką instrumentalną oraz kościelną, a także zastępowanie Lottiego w teatrze. W Dreźnie Heinichen miał do dyspozycji orkiestrę uważaną za najlepszą wówczas w Europie; w skład zespołu wchodzili m.in. F.M. Veracini (skrzypek), J.J. Quantz (flecista), Ch. Petzold (organista), S.L. Weiss (lutnista), P. Hebenstreit (pantaleonista), J.D. Zelenka (kontrabasista), a we włoskim zespole operowym śpiewali m.in. F. Bernardi (zwany Senesino) i Vittoria Tesi. W 1718 u Heinichena wystąpiły objawy gruźlicy, toteż w 1719 nadzór nad muzyką kościelną objął Zelenka. Znaczną rolę odegrał Heinichen w 1719 podczas uroczystości weselnych księcia Fryderyka Augusta, uświetniając je 2 własnymi serenatami: La gara degli Dei, wykonana w ogrodzie pałacowym, oraz Diana sull’Elba, wykonana na rzece. Wśród wykonawców tych utworów znajdował się ówczesny uczeń drezdeńskiej Kreutzschule C.H. Graun. Jedyna opera Heinichena pisana dla drezdeńskiego teatru dworskiego – Flavio Crispo (1719/20) – nigdy nie została w pełni ukończona i wystawiona ze względu na nieporozumienia pomiędzy kompozytorem a włoskimi śpiewakami-kastratami (M. Bersellim i F. Bernardim), którzy odmówili wykonania swoich partii. Wydarzenie to było pretekstem do rozwiązania włoskiego zespołu operowego, po którym Heinichen skoncentrował swą twórczość na muzyce kościelnej. Od początku lat 20. Heinichen pracował nad nową wersją swego traktatu wydanego w 1711, ukończył ją wszakże dopiero w 1728. Rok później, w pełni chwały i sił twórczych, zmarł na gruźlicę. Pochowany został na cmentarzu św. Jana w Dreźnie. Jego spuściznę kompozytorską zakupił dwór drezdeński.

Heinichen należał do czołowych reprezentantów niemieckiej kultury muzycznej w okresie późnego baroku, kierując jako kapelmistrz Augusta II Mocnego bogatym i barwnym życiem muzycznym jednego z najświetniejszych wówczas dworów europejskich. Istotną rolę odegrał w Dreźnie m.in. jako twórca katolickiej muzyki religijnej (obok J.D. Zelenki i G.A. Ristoriego), sam pozostając luteraninem. Wraz z J.J. Quantzem, J.G. i C.H. Graunami, J.A. Hassem i L. Mozartem zaliczany jest do najwybitniejszych twórców stylu galant. Choć za życia nie wydano drukiem żadnej z jego ok. 270 kompozycji, cieszył się wśród współczesnych popularnością i uznaniem. Cenili go wysoko G.F. Händel, J. Mattheson, J.A. Scheibe, J.A. Hiller, a Ch. Burney określił go mianem niemieckiego Rameau. Bogata twórczość Heinichena obejmuje niemal wszystkie uprawiane wówczas gatunki poza tymi przeznaczonymi na instrumenty klawiszowe; zaznaczają się w niej wpływy muzyki niemieckiej, włoskiej i francuskiej; w Niemczech w swoim czasie widziano w nim jednak przede wszystkim znawcę stylu włoskiego. Istotnie, kilkuletni pobyt w Italii oddziałał silnie na jego muzykę, czego dowodem są nie tylko jego kantaty (świeckie) i opery, ale także muzyka instrumentalna. Wysoko cenione są instrumentalne utwory Heinichena, zwłaszcza jego koncerty i sonaty, pozostające wyraźnie pod wpływem muzyki Vivaldiego; uważa się, iż w zakresie instrumentacji był on jednym z najciekawszych ówczesnych twórców. Do historii muzyki Heinichen przeszedł jednak przede wszystkim jako twórca traktatu o generałbasie (wydanie z 1728 to de facto dzieło nowe, znacznie szersze niż wersja pierwotna z 1711), należącego przez długi czas do najważniejszych podręczników nauki kompozycji, a obecnie będącego cennym źródłem informacji nie tylko o realizacji basso continuo, ale także o estetycznych i teoretycznych aspektach ówczesnej techniki kompozytorskiej.

Literatura (wybór): M. Fürstenau Beiträge zur Geschichte der Königlichen Sächsischen musikalischen Kapelle, Drezno 1849; M. Fürstenau Zur Geschichte der Musik und des Theaters am Hofe zu Dresden, Drezno 1861/62; G.A. Seibel Das Leben des Königlichen Polnischen und Kurfürstlichen Sächsischen Hofkapellmeisters Johann David Heinichen nebst chronologischem Verzeichnis seiner Oper und thematischem Katalog seiner Werke, Lipsk 1913, przedr. Farnborough 1969; R. Tanner Heinichen als dramatischer Komponist, Lipsk 1916; G. Hausswald Johann David Heinichens Instrumentalwerke, Wolfenbüttel 1937; J. Becker-Glauch Die Bedeutung der Musik für die Dresdner Hoffeste bis in die Zeit Augusts des Starken, Kassel 1950; G.J. Buelow junior Heinichen’s Treatment of Dissonance, „Journal of Music Theory” VI, 1962; G.J. Buelow Thorough-Bass Accompaniment According to Johann David Heinichen, Berkeley (Kalifornia) 1966; G.J. Buelow The „Loci Topici” and Affect in Late Baroque Music Heinichen’s Practical Demonstration, „The Music Review” XXVII, 1966; E. Schmitz Die Messen Johann David Heinichens, Hamburg 1967 (dysertacja); W. Horn Die Dresdner Hofkirchenmusik 1720–1745. Studien zu ihren Voraussetzungen und ihrem Repertoire, Stuttgart, Kassel, etc. 1987; R. Lorber Die italienischen Kantaten von Johann David Heinichen (1683–1729). Ein Beitrag zur Geschichte der Musik am Dresdner Hof in der ersten Hälfte des 18. Jh., Regensburg 1991; W. Horn Johann David Heinichen und die Musikalische Zeit. Die ›quantitas intrinseca‹ und der Begriff des Akzenttakts, „Musiktheorie” 7 (1992); K. Miehling Autographe Aufführungsdauerangaben in der Kirchenmusik von J. D. Heinichen – Ein vorläufiger Bericht, „Music und Kirche” 63 (1993); G. J. Buelow The Italian Influence in Heinichen’s ‘Der General-Bass in der Composition’ (1728), „Basler Jahrbuch für historische Musikpraxis” 18 (1994); W. Horn Notation als Repräsentation der Akzentstruktur. Die Erscheinungsformen des Zweier- und Dreiertaktes in den Autographen Johann David Heinichens, in: „Musiktheorie” 9 (1994); S. Herzog Die Sepolcri Johann David Heinichens im Umkreis der katholischen Kirchenmusik am Dresdner Hof zur Zeit Augusts des Starken, „Neues Musikwissenschaftliches Jahrbuch” 7 (1998); M. Fechner Studien zur Dresdner Uberlieferung von Instrumentalkonzerten deutscher Komponisten des 18. Jahrhunderts, Laaber 1999; W. Hader Requiem-Vertonungen in der Dresdner Hofkirchenmusik von 1720 bis 1764, Tutzing 2001; G. Poppe Über historisches Gedächtnis in der Kirchenmusik – zur Bearbeitung zweier Messen von Johann David Heinichen durch Joseph Schuster, „Händel-Jahrbuch” 47 (2001); W. Horn Heinichen, Johann David, w: Die Musik in Geschichte und Gegenwart online (Kassel 2002); L. Lütteken Die Natur der Musik. Kompositorischer Prozeß und ästhetisches Urteil bei Johann David Heinichen, w: «‘Natur’, Naturrecht und Geschichte», Heidelberg 2010.